« De walgfactor: inktvisringen zijn gefrituurde varkensanus
De ontvoerde pinguïn »

De maagd die Bin Laden versloeg

Als folklorist wil ik na een hele dag tussen de oude volksverhalen wel eens een nieuw verhaal horen. Dus ga ik naar de bioscoop voor Zero Dark Thirty, over de jacht op Bin Laden. Volgens de trailer vertelt die film ‘the story you think you know… This is how it happened.’ Maar wat ik te zien krijg is een verhaal dat twee uur lang stevig leunt op andere, oudere verhalen, meer sage dan kroniek.Totdat het laatste half uur er toch iets nieuws van maakt.

De film is ‘zo accuraat als een speelfilm kan zijn’, antwoordt regisseur Kathryn Bigelow in een recent interview met The Economist op de vraag ‘Hoe feitelijk is Zero Dark Thirty?’ ‘Het is geen documentaire.’ Om meteen daarop te laten volgen dat het script is gebaseerd op verslagen uit de eerste hand en een zeldzaam inkijkje geeft in de wereld van veiligheidsdiensten. De personages zijn gebaseerd op bestaande mensen, al kunnen ze ook een mengeling zijn van verschillende personen.

Ook bevat de film een paar perfect getimede knaleffecten. Wie hem nog niet zag en zich wil laten verrassen, kan beter niet verder lezen.

Maya bakt geen taarten

Jessica Chastain speelt Maya, CIA-agente in Islamabad, als een intrigerende combinatie van breekbaar en gestaald. Ze heeft geen liefhebberijen en geen ondeugden – nou ja, na een schuchter begin martelt ze de ene gevangene na de andere, maar dat is voor het goede doel. Ze valt samen met haar missie: de jacht op Osama Bin Laden.

Anderen verwijzen voortdurend naar haar als ‘the girl’, maar zelf stelt ze zich heel onmeisjesachtig voor aan het hoofd van de CIA met: ‘I’m the motherfucker who found this place.’ This place is het beroemde huis in Abottabad.

Ze doet er tien jaar over om dat huis te vinden. En dat, moet ze aan een meerdere bekennen, is ook het enige wat ze gedaan heeft voor de dienst. Moet je niet eens ontspannen, vraagt haar collega Jessica. Bijvoorbeeld met een van die knappe CIA-mannen? Maya, gedecideerd:  ‘I’m not that girl that fucks. Dat is ongepast.’ Op de vraag of ze ooit een vriend heeft gehad, zwijgt ze, de mogelijkheid openhoudend dat ze nog maagd is.

Maya heeft, voor zover we te horen krijgen, geen kinderen. Moederlijke neigingen heeft deze zelfverklaarde motherfucker evenmin. Haar collega Jessica wel, die bakt zelfs een taart voor een informant. Jammerlijke vergissing, want de man blijkt een verrader die zichzelf opblaast en haar erbij. Taarten zijn voor Maya, net als seks, ongepast: het is oorlog, dat leidt maar af.

Maagd van Islamabad

Maya is een eenentwintigste-eeuwse Jeanne d’Arc. Net als de Maagd van Orléans, die stemmen hoorde en visioenen had, hoort en ziet de Maagd van Islamabad dingen die anderen ontgaan: Maya heeft net als Jeanne een opdracht van Boven. Nadat ze twee aanslagen heeft overleefd, zegt  ze: “I believe I was spared so I could finish the job.” Ze eist in felle confrontaties met haar meerderen het recht op om haar project voort te zetten en soldaten naar hun mogelijke dood te sturen. ‘Doe het voor mij’, zegt ze tegen de Navy SEALs die hun leven gaan wagen om Bin Laden te liquideren.

Last Girl Standing

Maar meer nog dan aan een Middeleeuwse heilige doet Maya denken aan een modern Amerikaans archetype, het meisje dat in een klassiek essay over film beschreven wordt als de enige van haar vriendinnen die de dood in het gezicht kijkt en de kracht heeft om de vijand te overwinnen. In tegenstelling tot haar vriendinnen doet ze niet aan seks. Ze is oplettend op het paranoïde af. Zij ziet dreigende signalen die haar vrienden negeren. Ze is jongensachtig, of in ieder geval niet vrouwelijk op de manier van haar vriendinnen. Ze verenigt in zich de rollen van slachtoffer, speurder en redder; ze is de held van het verhaal.

Zo beschreef folklore- en filmdeskundige Carol J. Clover de ‘final girl’ uit slasherfilms als Texas Chain Saw Massacre en Nightmare on Elm Street: het meisje dat overblijft als alle anderen ten prooi zijn gevallen aan de moordenaar. Ook Maya is de last girl standing. Haar mentor Dan, van wie ze leert martelen, gaat terug naar Washington om weer een gewoon mens te worden. Maya is harder. Haar collega Jessica (van de taart) komt om: Maya is oplettender.

Klassieke slasherfilms eindigen met het finale gevecht waarin het overlevende meisje het monster verslaat. Maar op dat punt wijkt Zero Dark Thirty briljant af van het sjabloon, met een climax die tegelijk een anti-climax is. Niet Maya, maar de soldaten die in Abottabad uit helikopters springen doen het uitvoerende werk. Een zenuwslopend half uur, maar de uiteindelijke liquidatie van Bin Laden is een eitje: hij wordt door een enkele SEAL zonder dat hij verzet pleegt afgeschoten. Zijn kalashnikof hangt ongebruikt boven het bed. Was dit nu het monster?

Monster en moraal

Door Maya, en ons als kijker, de verwachte climax te ontzeggen, zaait Zero Dark Thirty twijfel over de zin van de hele operatie. Ja, er zijn high fives, maar niet voor Maya, degene met wie de film het dringendst vraagt ons te vereenzelvigen. Maya mag de dode identificeren; wij krijgen alleen een glimp van een neus en baard te zien.

Zero Dark Thirty is geen Jaws. We zien het monster vrijwel uitsluitend door zijn daden. En zijn dat wel zijn daden? 9/11 wel, maar ook alle andere aanslagen? De film suggereert dat er een groter probleem is: de CIA wordt tegengewerkt door de Pakistaanse geheime dienst ISI en Amerikanen in Pakistan worden bedreigd – ‘Ze moeten hier geen blanken.’

Ook de laatste scène van de film houdt elk triomfalisme gedecideerd op een afstand. Maya bevindt zich in het lege ruim van een enorm vrachtvliegtuig. Waar ga je naartoe, vraagt de piloot. ‘Naar huis’, denk je als toeschouwer, maar Maya zwijgt, ze heeft niets om naartoe te gaan. Was dit alles wat ze zich ontzegd heeft waard? En al die martelingen?

‘ Maya’ is in het Hindoeïsme een naam met vele betekenissen. Het is onder meer een strijdende godin die een demon verslaat. Maar bekender is Maya als de sluier van illusie die het zicht op de ware realiteit ontneemt. Als de aftiteling begint, verdwijnt Maya uit beeld en laat de film ons gedesillusioneerd achter.

Ik ging naar de bioscoop om een nieuw verhaal te zien en ik zag een sage, een traditioneel verhaal waarvan de waarheid ter discussie staat. Maar wel een superieur vertelde sage, waarvan de vertellers zelf twijfel zaaien aan de waarheid van hun verhaal. En dat maakt het toch, in ieder geval uit Hollywood en voor een miljoenenpubliek, een nieuw verhaal over de jacht op Bin Laden.

Illustratie: Jeanne d’Arc, foto Loci Lenar / CC BY-NC-ND 2.0

Bronnen
  • '[...] de enige van haar vriendinnen die de dood in het gezicht kijkt': de beschrijving in deze alinea is ontleend aan p. 204 van Carol J. Clover (1989), Her Body, Himself: Gender in the Slasher Film. In: Bloch, R. Howard, and Frances Ferguson (red.), Misogyny, Misandry, and Misanthropy, pp. 187-221. Berkeley: University of California Press.
  • sluiten

    Leave a Reply

    Your email address will not be published. Required fields are marked *