« Ontvoerd uit pretpark door moslima’s: broodje nikaab op Facebook
Het vredesteken en 7 andere vermommingen van de duivel »

Vrijdag de 13e: kind van commercie en christendom, amper een eeuw oud

Deze week valt vrijdag weer op de dertiende van de maand. Voor journalisten is de ongeluksdag aanleiding voor een ritueel rondje rond de kerk, waarin ze herhalen dat de angst voor deze dag een oeroud bijgeloof is van christelijke oorsprong. In werkelijkheid is het fenomeen maar net iets ouder dan een eeuw. In Nederland werd het pas echt bekend door Friday the Thirteenth een griezelfilm uit 1980.

Tradities hebben per definitie een geschiedenis, anders zouden het geen tradities zijn. Maar die geschiedenis is vaak korter, en sterker beïnvloed door commercie en media dan gedacht. Nederlandse kinderen blazen pas dik een halve eeuw kaarsjes uit op verjaardagstaarten – een Amerikaanse gewoonte. Tot in de jaren zestig werden verjaardagen in delen van ons land helemaal niet gevierd. De eerste kerstboom – een Duits feestgebruik – werd in Nederland gesignaleerd in 1835. Populair werden kerstbomen na het midden van de negentiende eeuw en de definitieve doorbraak volgde pas in de twintigste eeuw, onder invloed van winkeliers die in de dagbladen reclame maakten voor kerstballen en cadeautjes.

Lege plek in encyclopedie

Ook vrijdag de dertiende is jonger dan je zou denken. De oorsprong ligt niet in de tijd van het Laatste Avondmaal, al is dat wel de bron van het geloof dat het ongeluk brengt om met zijn dertienen aan tafel te zitten. Evenmin is vrijdag de dertiende een ongeluksdag sinds vrijdag 13 oktober 1307, toen de Franse koning de top van de Tempeliersorde liet arresteren, een verhaal dat onder andere te vinden is in Dan Browns Da Vinci Code.

Ook voor journalisten is vrijdag de dertiende keer op keer aanleiding om de geschiedenis ervan op te rakelen. Maar als dit bijgeloof zo oud en christelijk is, waarom is het dan pas negentien eeuwen na de geboorte van Christus te vinden in geschreven vorm? De combinatie van een ongelukkige dag en een ongelukkig getal tot een datum die ongeluk in het kwadraat brengt, ligt zo voor de hand, dat het een wonder mag heten dat het verband niet eerder gelegd werd. Toch ontbreekt de dag in encyclopedieën en andere overzichten tot het eind van de negentiende eeuw.

In 1860 nog merkt een journalist op dat de dertiende juli op een vrijdag viel, wat dubbel ongelukkig was, maar het blijft bij een losse opmerking. In de jaren negentig van de negentiende eeuw schreven kranten regelmatig over bijgeloof, maar zonder vrijdag de dertiende te noemen. Het dagblad Suriname van 13 augustus 1895, bijvoorbeeld, noemt in zo’n artikel vrijdag en 13 als onheilbrengers, maar niet de combinatie van die twee.

Oudste vindplaats

Een twijfelgeval is dit bericht uit Parijs in het Algemeen Handelsblad van 17 december 1895:

‘Op Vrijdag 13 December heeft de Kamer het laatste artikel der begrooting van uitgaven en inkomsten behandeld en de geheele begrooting met 453 tegen 59 stemmen aangenomen. Wel was het een Vrijdag en een dertiende, maar toch hopen wij dat het budget dat thans bij den Senaat is ingediend daar op niet te veel bezwaren zal stuiten, zoodat voor het eerst sinds vele jaren ‘t het einde Dec. de begrooting voor het volgend jaar in het Staatsblad zal zijn opgenomen.’

Het oudste overtuigende Nederlandse bewijs voor het geloof aan vrijdag de dertiende dat ik kon vinden, is een artikeltje over bijgeloof in de Leeuwarder Courant van 3 april 1896, dat er ook meteen de statistiek op los laat:

Men zou zoo oppervlakkig zeggen, dat er geen stad op de wereld gevonden moest worden, waar men zich minder met bijgeloof ophield dan Parijs. Welnu, de statistiek heeft uitgemaakt, dat iederen Vrijdag het verkeer in treinen, booten, omnibussen en trams één vierde in omvang afneemt, wanneer men het vergelijkt met de andere dagen der week. Valt ook nog de Vrijdag op den dertienden der maand, dan vermindert het met vijftig procent. De stoomketels zouden eens kunnen springen, de paarden op hol gaan! Die vrees wijst terug op een tijd, toen de groote menigte onder den hevigen indruk was gekomen van de passieprediking met haar sombere uitwendige teekenen. Op Vrijdag was de Heer gestorven en Judas, de verrader, die de hand aan zich zelf zou slaan, was de dertiende aan tafel. Hij was opgestaan om “haastelijk” zijn boos plan te volvoeren en hij kwam niet weder tot den bevrienden kring. Daarom was men bang voor den Vrijdag en bang voor de dertiende plaats.

Dat beide geciteerde berichten uit Parijs komen, is geen toeval: in Franse bronnen is de fatale combinatie van vrijdag en dertien al in de eerste helft van de negentiende eeuw bekend.

Amerikaans amusement

Rond 1900 werden, ook in andere landen, vrijdag en dertien verbonden tot ‘vrijdag de dertiende’. Een wereldwijd succes werd die verbintenis echter pas onder invloed van een roman en een film. In 1907 publiceerde de Amerikaanse beurshandelaar en schrijver Thomas W. Lawson de roman Friday, the Thirteenth, waarin de hoofdpersoon op vrijdag de dertiende de beurs laat crashen. Lawson loofde een beloning van vijfduizend dollar uit voor degene die een fout ontdekte in zijn methode om de beurs te manipuleren, er verschenen vertalingen, ook in het Nederlands, en in 1916 werd het boek verfilmd.

Een bizar toeval uit het leven van Lawson zou ook harde rationalisten bijgelovig kunnen maken. Behalve met schrijven had Lawson iets met zeiljachten: hij deed zelfs mee aan de America’s Cup en in 1907 – het jaar waarin hij zijn roman over vrijdag de dertiende publiceerde – zeilde er een schoener uit die naar hem vernoemd was: de Thomas W. Lawson, een zevenmaster. Het schip verging op de eerste reis. Om precies te zijn: op vrijdag 13 december 1907.

Toch was vrijdag de dertiende in de eerste helft van de twintigste eeuw in Nederland nog geen gemeengoed. In het Folkloristisch Woordenboek van K. ter Laan uit 1949 ontbreekt het zelfs geheel. De algemene roem kwam pas met de slasherfilm Friday the Thirteenth uit 1980, waarin een seriemoordenaar een bloedbad aanricht in een zomerkamp. Aanvankelijk heette de film Long Night at Camp Blood: pas in een laat stadium werd vrijdag de dertiende in het verhaal geschreven, toen regisseur Sean S. Cunningham bedacht dat hij met een onheilsdag in de titel kon meeliften op het succes van Halloween (1978). Sindsdien zijn er elf vervolgen uitgekomen, die het bijgeloof (en het iconische hockeymasker van de moordenaar) nog bekender hebben gemaakt.

Ruitschade

Ook verzekeraars en schadereparateurs pikken graag, geholpen door nieuwsmedia, een graantje mee van vrijdag de dertiende. In 2012 zocht Carglass bijvoorbeeld met succes de publiciteit door op een strategisch moment te melden dat de schade aan autoruiten groter is als vrijdag op de dertiende valt. Tegelijkertijd meldde Nationale Nederlanden dat verzekerden op die dag even veel ongelukken melden als op andere vrijdagen. In 2013 haakte Nationale Nederlanden weer in met:

Conclusie van dit stamboomonderzoek: vrijdag de dertiende is geen oeroud christelijk bijgeloof, maar het kind van commercie en christendom, in de wereld geholpen door de media.

Bronnen
  • Met dank aan Bonnie Taylor-Blake, die haar vrijdag-de-dertiende-vondsten deelde via de Facebookpagina van ISCLR (International Society for Contemporary Legend Research).
  • Dekker, T., Roodenburg, H. & Rooijakkers, G. (red.) (2000). Volkscultuur. Een inleiding in de Nederlandse etnologie. Nijmegen: Sun, pp. 56-57.
  • Lachenmeyer, N. (2004). 13. The World's most Popular Superstition. Londen: Profile Books.
  • Opie, I. & Tatem, M. (1992). A Dictionary of Superstitions. Oxford: Oxford University Press.
  • Roud, S. (2003). Penguin Guide to the Superstitions of Britain and Ireland. Londen: Penguin.
  • Simpson, J. & Roud, S. (2000). Dictionary of English Folklore. Oxford: Oxford University Press.
  • sluiten

    One thought on “Vrijdag de 13e: kind van commercie en christendom, amper een eeuw oud

    1. Mijn ervaringen met vrijdag de dertiende.
      -In mijn eerste baan nu 53 jaar geleden het moet 1963 zijn geweest. Mijn chef dhr. Van Leeuwen legde als het vrijdag de dertiende was een reepje Kwatta chocola op je bureau. Een gewoonte die ik jaren later heb overgenomen, de traktatie dan, toen ik een eigen team had.
      -mijn moeder is overleden op vrijdag de dertiende.
      -mijn ex man begonnen in een nieuwe baan op 1/9 stootte op 13/9, jaartal weet ik niet meer, zijn hoofd dusdanig dat het gehecht moest worden en een hersenschudding had.

    Leave a Reply

    Your email address will not be published. Required fields are marked *