« Japanse geesten: horror met historie
Factchecken: jong niet geleerd, oud niet gedaan »

Verdacht nieuws na aanslagen: checklist voor nieuwsconsumenten

Nieuws is altijd voorlopig: het is ‘de kladversie van de geschiedenis’. Brekend nieuws is de potloodschets van die kladversie. Bij grote aanslagen spoelt er via traditionele en sociale media een stortgolf van nieuws over ons heen. Inclusief hoaxes, geruchten en broodjes aap. Twitter en Facebook zijn onmisbaar: we gaan niet wachten op de krant van de volgende ochtend. Maar hoe onderscheid je betrouwbare berichten van misinformatie? Garanties zijn er niet, maar deze checklist kan helpen.

Sociale media hebben niet de aard, maar wel de snelheid en hoeveelheid van berichten bij brekend nieuws verhoogd. Geruchten en gemanipuleerde foto’s en video’s circuleerden ook al voor het Twittertijdperk, bijvoorbeeld na 11 september 2001 en na de moord op Theo van Gogh. Bij brekend nieuws over een aanslag verdienen sommige soorten nieuws (nog) meer wantrouwen dan andere. Of ze nu van een NOS-correspondent zijn of van een onbekende twitteraar. Dit is de top-5, geïnspireerd door het ‘Breaking News Consumer’s Handbook’ van On The Media.

Checklist verdacht nieuws na aanslagen1 Berichten over voorkennis en voorspellingen berusten op toeval of misleiding

Na een grote aanslag fabriceren internettrollen voorspellingen. Deze keer gebeurde dat bijvoorbeeld met een vervalst screenshot van een forumbericht op Jeuxvideo waarin niet alleen de aanslagen, maar ook de hashtag #PrayforParis werden aangekondigd.

Andere voorspellingen berusten op toeval en over-interpretatie: zo zou de zestiende-eeuwse astroloog Nostradamus de aanslagen voorspeld hebben, net als die van 9/11 overigens.

Een ander broodjeaapverhaal over voorkennis dat na elke grote aanslag terugkeert, is dat van de Dankbare Terrorist: als dank voor een daad van naastenliefde zoals het terugbezorgen van een verloren portemonnee ontvangt een vriend-van-een-vriend een waarschuwing voor een toekomstige aanslag. Dit inmiddels honderd jaar oude verhaal ging na de aanslagen in Parijs weer rond in Engeland en Zweden.

2 Feelgoodverhalen over helden die te mooi klinken om waar te zijn, zijn dat vaak ook

In het Kamerdebat over de Parijse aanslagen prees VVD-fractieleider Halbe Zijlstra ‘Zouheir, de moslimsuppoost die de man met de bomgordel ontmaskerde toen die het stadion wilde betreden.’ Zouheir had zijn heldendaad volgens geruchten zelfs met zijn leven bekocht. In werkelijkheid werkte Zouheir in de spelerstunnel van het Stade de France, hoorde hij van collega’s over de verijdelde zelfmoordaanslag en is niet bekend wat zijn levensovertuiging is.

3 Juichende moslims staan vaak op een eerdere datum om een andere reden te juichen

Na elke aanslag door extremistische moslims worden er door opportunisten met een politiek doel video’s en foto’s verspreid van moslims die de terreurdaad toejuichen. In het voorbeeld hieronder is de datum vervalst: dit zijn geen beelden van na de aanslagen in Parijs, maar uit juli 2014.

Screenshot video met vervalste datumIn een aantal gevallen zijn herdenkingen van de aanslagen op scholen en bij voetbalwedstrijden inderdaad verstoord door moslims, maar ook hier is het nieuws niet altijd wat het lijkt. De Turkse voetbalfans die zich misdroegen tijdens de minuut stilte voor aanvang van de interland Griekenland-Turkije riepen niet ‘Allahu Ekber’, maar schreeuwden leuzen tegen terreuraanslagen in Turkije. Metro heeft een bericht daarover gerectificeerd.

Ik schreef eerder over manieren om datum en herkomst van video’s en foto’s te checken.

4 Complotten bestaan, maar berichten erover zijn op zijn best speculatie

Vrijwel direct na het eerste nieuws over een aanslag verschijnen de eerste complottheorieën online. Een van de vaste bestanddelen daarvan is de bewering dat de hele aanslag in scene is gezet door veiligheidsdiensten of geheime genoootschappen zoals de Illuminati, en dat slachtoffers en nabestaanden in werkelijkheid crisis actors zijn.

Ook na de aanslag in Parijs verschenen foto’s van jonge vrouwen met lang bruin haar, die ten onrechte werden geidentificeerd als een en dezelfde ‘crisisactrice’, de ene keer bij de schietpartij in de cinema in Aurora (VS), de andere keer in Parijs. Van een aantal van deze vrouwen is de identiteit bekend: zij zijn niet dezelfde persoon.

(Om misverstanden te voorkomen: dit is een checklist voor nieuwsconsumenten bij brekend nieuws over aanslagen. Ik riep journalisten eerder op om meer aandacht te besteden aan complottheorieën.)

5 Foto’s van vermeende daders dienen te worden gewantrouwd

Na de aanslagen in Parijs ging een foto viraal van een man in een bomvest met een Koran in zijn handen. Het ging om een selfie van de Canadese Sikh Veerender Jubbal, die zichzelf had gefotografeerd voor de badkamerspiegel. Anderen veranderden met Photoshop zijn iPad in een koran en voorzagen hem van een bomvest (en een dildo op de badrand). De foto verscheen in een Spaanse krant en werd ook verspreid door het Italiaanse persbureau ANSA.

Een ander die ten onrechte werd aangewezen als terrorist was een jongeman uit Grenoble. Die had het er zelf wel naar gemaakt: op de dag van de aanslagen twitterde hij ‘s middags een selfie met de onheilspellende woorden ‘Wanneer jullie deze foto zien op BFM [een Frans tv-station], is het te laat.’ Een kleine zeven uur later openden de terroristen het vuur en kreeg @_Jacky_Boy ongewild wereldfaam. Een foute grap op het verkeerde moment.

Geen terrorist, maar een grappenmaker.Meer over geruchten en hoaxes na de aanslagen in Parijs

De afgelopen week publiceerden verschillende media artikelen over de wijdst verspreide broodjeaapverhalen en -beelden na de aanslagen. Aanbevolen:

  • Social Media Rumours About The Paris Attacks That You Shouldn’t Believe (Buzzfeed)
  • What Social Media Got Wrong About the Paris Attacks (The Atlantic)
  • Everything the Internet hoax machine tricked you into believing about Paris (Washington Post)
  • Les rumeurs prolifèrent sur les réseaux sociaux après les attentats de Paris (France Info)
  • Attentats à Paris : non, tout n’est pas fiable sur les réseaux sociaux (Nouvel Observateur)
  • Attentats à Paris: Les nouveaux hoax et les rumeurs à ne pas croire (20 Minutes)

Zie voor meer voorbeelden de uitzending van PAUW van 18 november en mijn Twittertijdlijn.

Nieuwsmedia kunnen geruchten tijdens een crisis niet negeren, maar moeten ook dit onofficiële nieuws checken en zo nodig debunken, betoogden Les Decodeurs  van Le Monde. Liefst doen ze dit in real time, aldus Claire Wardle, een Britse specialiste op het gebied van user generated content: ‘Als nieuwsorganisaties niet beginnen met het bestrijden van valse informatie op het moment zelf, lopen we het risico ons publiek kwijt te raken aan de leugens.’

 

Foto boven artikel: Garda ERU SWAT Tactical Team, door Secretive Ireland (Flickr, CC BY 2.0).

Bronnen
Over geruchten en broodjes aap na de aanslagen van 9/11 en na de moord op Theo van Gogh schreef ik in De jacht op de Veluwepoema. Sagen en geruchten uit het moderne leven (2006). Amsterdam: Bert Bakker, pp. 70-107.
sluiten

One thought on “Verdacht nieuws na aanslagen: checklist voor nieuwsconsumenten

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *