« Broodje karper, broodje zwaan, broodje das, broodje aap
Complotdenkers: verketterde kinderen van de Verlichting »

Retour afzender: stenen souvenirs die ongeluk brengen

De beheerders van de Australische heilige berg Uluru (Ayer’s Rock) ontvangen al jaren postpakketten met excuusbrieven en stukken rots: de ‘sorry rocks’. Toeristen die stenen meenemen van heilige plekken wijten ongeluk dat hen treft aan hun overtreding en sturen hun souvenirs retour naar de plaats van herkomst. ‘Spijtstenen’ zijn een wereldwijd fenomeen: ze zijn ook bekend op Hawaï, in Thailand, Ierland en Zweden. Over de ongemakkelijke verhouding tussen massatoerisme en magie: ‘Ik weet niet of ik het moet geloven, maar ik heb het maar niet getest.’

De wereld is niet onttoverd, maar de magie is er ongelijk over verdeeld. In Nederlandse Vinexwijken en Amerikaanse suburbs ligt de magie niet op straat. Daarom trekken toeristen op zoek naar bijzondere ervaringen naar bouwwerken en landschappen die niet alleen in het buitenland liggen, maar ook op de grens van deze en de Andere wereld: de piramiden van Egypte, de vulkanen van Hawaï en de rode berg Uluru in Australië, een van de heilige plaatsen van de Aboriginals.

Ondanks de verbodsbordjes steken toeristen stenen in hun zak om een stukje van de magie mee te nemen naar huis. Daar gaat het geweten knagen, of erger: ze komen tot de overtuiging dat ongeluk in hun persoonlijk leven of dat van familieleden de straf is voor het wegnemen van een steen. In dezelfde week dat het uitging tussen mijn broer en zijn vriendin, schreef iemand uit Hong Kong die in 2014 een steen van drie ons terugzond naar Uluru, ging mijn vader het ziekenhuis in voor een hartoperatie. ‘Ik wil de steen terugsturen naar de plaats waar hij hoort en afscheid nemen van het ongeluk.’

Uluru: een pakket per dag

De grootste steen die de beheerders van Uluru ooit retour ontvingen, woog 32 kilo, een veelgebruikt maximumgewicht voor vliegtuigbagage. De eerste pakjes arriveerden eind jaren zeventig en de stroom zwol aan na 1985, toen de Australische overheid de berg overdroeg aan de oorspronkelijke bevolking, de Anangu. Er keert nu gemiddeld een steen per dag terug. Uit een onderzoek naar vijfhonderd brieven uit een periode van twee en een half jaar bleek dat een kwart van de spijtoptanten zo verder ongeluk hoopte af te wenden. De anderen vonden dat ze de stenen niet hadden mogen meenemen van de plaats waar ze horen.

Op het meenemen van stenen of zand van Uluru staat een boete van 8.500 dollar (5.675 euro). Bovennatuurlijke sancties vinden hun oorsprong in het geweten van de overtreders: de Anangu zelf vragen alleen respect en kennen de vloek van Uluru uitsluitend uit verhalen van toeristen.

Hawaï: de vloek van vulkaangodin Pele

Ook op Hawaï is het verhaal over vervloekte stenen niet ouder dan de tweede helft van de twintigste eeuw. Waar de overtuiging precies vandaan komt dat de godin Pele toeristen vervloekt die stukken lavasteen, zand en koraal van haar eiland meenemen, is niet bekend: misschien is het geloof geïntroduceerd door toeristen, misschien door de inheemse bevolking, door gidsen of parkbeheerders.

Mensen die stenen retourneren naar Hawaï, klagen in hun brieven over allerhande medisch, psychisch, mechanisch en financieel malheur: kanker, depressie, kostbare autoreparaties, bedrog met valse cheques – het zou allemaal door Pele kunnen komen.

Een klassiek verhaal – gereproduceerd in tal van krantenberichten en boeken en tijdschriften over mysterieuze voorvallen – gaat over de Lofferts uit New York, een gezin met vier kinderen, die in 1977 de vulkaan Mauna Loa bezochten. Vlak na hun vertrek barstte de vulkaan uit, een van de zoons kreeg blindedarmontsteking, moest een knieoperatie ondergaan en brak zijn pols. In 1978 stuurden ze de stenen terug naar Hawaii, maar het onheil hield aan. Pas toen zoon Mark opbiechtte dat hij drie stenen had achtergehouden, lachte het geluk de Lofferts weer toe.

Met excuses aan het Versteende Bos

Minder bekend in Nederland dan Uluru en Hawaï is het Versteende Bos in Arizona. Ook hier ontvangen de beheerders met regelmaat brokken versteend hout retour, vaak met een brief erbij. De 1200 exemplaren in het archief gaan terug tot 1934.

Versteend hout uit het Petrified Forest. Illust. uit ‘Bad Luck, Hot Rocks’ door Ryan Thompson en Phil Orr.

De wondermooi uitgegeven bloemlezing Hot rocks and conscience letters (2014) maakt de wroeging voelbaar in reproducties van tientallen handgeschreven en getypte spijtbetuigingen. Tussen het parkbezoek en de retourzending kunnen decennia verstrijken: veel briefschrijvers bekennen dat ze als kind stenen hebben meegenomen maar nu ouder en wijzer zijn. Anderen horen het verhaal over de vloek pas jaren na hun bezoek en vinden er een verklaring in voor het ongeluk uit hun leven, variërend van problemen met de airco tot jong overleden echtgenoten.

Sommige brieven tellen niet meer dan een paar woorden (‘Sorry, “Thou shalt not steal”, I learnt my lesson’). Andere staan vol bloemrijke details. ‘Hoewel ik eigenlijk wel beter wist, nam ik drie stenen weg die mijn echtgenoot ontdekte in mijn bh. Hij is een ware christen en houdt me voortdurend voor dat ik verkeerd heb gehandeld. I’m afraid that our marriage is on the rocks.

Retour – maar waarheen precies?

Toeristen die spijt krijgen van hun souvenir, realiseren zich niet dat ze door het terug te sturen nieuwe problemen creëren. Want waar komt die steen precies vandaan? Stenen wegnemen tast het landschap aan – maar stenen terugleggen op plaatsen waar ze niet vandaan komen ook. De rangers van het Versteende Bos storten de spijtstenen daarom op een aparte ‘gewetenshoop’ (‘conscience pile’) die de omvang heeft bereikt van een vrachtwagenlading. Op Hawaï eindigen ze op het ‘rotsenkerkhof’. En op Uluru gebruiken de beheerders ze als puin om land te repareren dat is beschadigd door erosie of overstroming.

Een andere reden om de teruggestuurde stenen niet terug te leggen, is dat een deel overduidelijk van andere locaties stamt. In het Versteende Bos openen de rangers ook pakjes met sieraden en presse-papiers die de grootouders van de afzenders tientallen jaren geleden legaal hebben aangeschaft. En een van de zendingen naar Uluru, dat midden in Australië ligt, was een zak schelpen.

Natuurmagie voor de massa

Het geloof in ongelukssouvenirs en het gebruik om ze terug te sturen naar hun plaats van herkomst zijn betrekkelijk jong: ‘spijtstenen’ zijn pas bekend sinds de tweede helft van de twintigste eeuw. Verhalen erover lijken op oudere sagen zoals die over de ‘vloek van de farao’, het ongeluk dat Howard Carter en zijn collega’s trof nadat zij in 1922 het graf van Toetanchamon openden.

Maar de spijtstenen zijn democratischer en alledaagser. Zowel Toetanchamon als de archeologen die zijn graf ontdekten, behoorden tot de elite. Hun vondst betrof unieke, kostbare voorwerpen. De stenen van Uluru zijn onderling verwisselbaar, de vinders modale toeristen. Ook gaat het bij de bekendste vindplaatsen van spijtstenen niet om monumentale bouwwerken zoals de piramiden, maar om natuurmonumenten, verbonden met volkeren die dichter bij de natuur én bij het bovennatuurlijke zouden staan.

Dat stenen meenemen de natuurlijke orde verstoort en dat die verstoring terug kan slaan op mensen sluit aan bij een eigentijds ecologisch bewustzijn dat toeristen projecteren op inheemse volkeren. Uit een reisblog over Uluru:

Er bestaat een aboriginal legende dat alles in de natuur is als een boek, als je er een bladzijde uithaald en het in een ander boek terugplaatst dan klopt er niets meer van. Ergens een steen weghalen betekent dan ook dat je ongeluk hebt zolang je de steen bij je draagt.

Je-weet-maar-nooit-geloof

Het verlangen iets van de magie mee naar huis te nemen en de huiver daarvoor zijn van dezelfde aard als de wijdverbreide twijfels over de aanschaf van Boeddhabeelden: mag je die kopen voor jezelf of moet je ze cadeau krijgen? Onzekerheid overheerst: het staat niet vast dat de stenen ongeluk brengen, maar je weet maar nooit. Jasmine Foxlee, een antropologe die onderzoek deed naar de stenen van Uluru, zei over de spijtoptanten:

Er is een diepgeworteld gevoel van onzekerheid over de spiritualiteit en cultuur van Aboriginals en we nemen als we iets niet precies weten liever het zekere voor het onzekere. Ik denk dat er iets inzit van: ‘Als ik het terugstuur, is dat toch een extra bescherming voor mezelf.’

Datzelfde je-weet-maar-nooit-geloof spreekt ook uit reisverslagen over Uluru: ‘Ik weet niet of ik het moet geloven, maar ik heb het maar niet getest.’ Een ander: ‘Ik ben niet al te bijgelovig maar anders had ik vast in de verhalen geloofd over de gevolgen van mensen die de Uluru beklommen hebben.’

Dit geloof, dat beleden wordt in grote delen van de wereld, vertelt ons minder over de oorspronkelijke bevolking van Australië en Hawaï dan over die eigenaardige stam van nomaden, de westerse toeristen.

Spijtstenen: een wereldwijd fenomeen

Uluru, Hawaï en het Versteende Bos zijn de bekendste en best onderzochte vindplaatsen van stenen ongelukssouvenirs. Maar niet de enige. In de volgende lijst zijn ook gevallen opgenomen waarbij dieven archeologische vondsten retourneerden in de overtuiging dat het gestolen goed hen ongeluk bracht.Stenenlabyrint op het Zweedse eiland Bla Jungfrun. Foto Mingusrude (Wikimedia Commons, CC BY 3.0)

  • Blå Jungfrun: Keien van dit  onbewoonde Zweedse eilandje arriveren regelmatig in het postkantoor op het vasteland. In 2004 charterde de gemeente een veerboot om in één keer 164 stuks terug te bezorgen.
  • IJsland: in 2010 stuurde een Engelse toerist een stuk stuk lava terug naar IJsland omdat het hem ongeluk bracht.
  • Pompeï: De door de Vesuvius bedolven Romeinse stad ontvangt zo veel stukken mozaïek en ander gestolen goed retour dat een van de beheerders in 2015 aankondigde een tentoonstelling te wijden aan de ‘vloek van Pompeï‘.
  • Schotland: In 2000 stuurde een Belgische toerist een steen terug die hij had meegenomen van Clava Cairns, een begraafplaats uit de steentijd. Na thuiskomst had zijn dochter haar been gebroken, zijn vrouw was ernstig ziek geworden en hij zelf was ontslagen en had zijn arm gebroken. Een medewerker van de plaatselijke VVV tegen de BBC: ‘Hij schreef “U moet vast om me lachen, maar wilt u alstublieft terwijl u lacht deze steen terugbrengen naar Clava Cairns.”‘
  • Ierland: De kasteelheer van het middeleeuwse Blarney Castle ontvangt regelmatig meegenomen stenen. In 2011 keerde er een terug uit de VS: makelaar Linda Kelly uit South Carolina had hem voor een dollar gekocht bij een boedelverkoop, maar haar werk raakte in het slop en haar stemming daalde, dus al na drie weken stuurde ze hem per post terug naar Ierland.
  • Thailand: In 2005 stuurde Michael Beil uit Göttingen een steen terug die hij vier jaar eerder had meegenomen uit een tempel in Ayuthaya. Sindsdien hadden hij en zijn Thaise vriendin  niets dan ongeluk gehad. Autoriteiten waren verbaasd: dit was de eerste keer dat zoiets gebeurde in deze plaats. Bekender is het onbewoonde eilandje Ko Hingham met zijn strand vol zwarte en witte kiezels. Wie  er een meeneemt, krijgt te malen met de vloek van de god Tarutao.
  • Israël: In juli 2015 ontving het archeologische museum in Be’er Sheva twee Roeminse stenen projectielen van iemand die ze in 1995 had gestolen. ‘Ze hebben me niets dan ongeluk gebracht.’

Foto Uluru: Thomas Schoch, via Wikimedia Commons (CC BY-SA 3.0). Illustraties uit Bad Luck, Hot Rocks overgenomen met toestemming van auteur Ryan Thompson. Foto Bla Jungfrun: Mingusrude (Wikimedia Commons, CC BY 3.0).

Lees ook:

Bronnen
  • Anon. (1997). Geheimen van de Geest. Lisse: Zuid Boekproducties, pp. 39-43.
  • Foxlee, J. (2009). Meaningful rocks: the sorry rock phenomenon at uluru-kata tjuta national park. Material religion 5(1), pp. 123-124.
  • Hammond, J.D. (1995). The Tourist folklore of Pele, in Walker (red.), Out of the Ordinary. Folklore and the supernatural, pp. 159-179. Logan, Utah: Utah State University Press.
  • Van Os, P. (28 jan. 2015). Alle antiek die ongelukkige dieven hebben gestolen in Pompeï. NRC Handelsblad, p. 11.
  • Rosén, S. (2007). Curse of the stones. Fortean Times nr. 219, pp. 44-48.
  • Svahn, C. (2013). Gåtfulla fenomen del 10: Otursstenarna som skrämmer. Dagens Nyheter, 23 juli.
  • The Luck of the Lofferts: It Hasn't Been the Same Since They Angered The Volcano Goddess The Washington Post, Nov 19, 1978, p. E9.
  • Thompson, R. & Orr, P. (2014). Hot Rocks and Conscience Letters. Conscience Letters and Photographs from the Petrified Forest. Los Angeles: The Ice Plant.
  • sluiten

    2 thoughts on “Retour afzender: stenen souvenirs die ongeluk brengen

    Leave a Reply

    Your email address will not be published. Required fields are marked *