« Horrorclowns: folklore voor de Pokémon- en Instagramgeneratie
Machteloze woede: proefschrift over complotdenkers in Nederland »

Patient Zero blijkt (alweer) onschuldig aan veroorzaken aids-epidemie

Sommige verhalen willen niet dood. Vrijspraak voor Patient Zero, meldden nieuwsmedia deze week: de homoseksuele steward Gaétan Dugas, die sinds 1987 bekend staat als Patient Zero, de man die aids naar Amerika bracht, was niet de man die aids naar Amerika bracht. Dat blijkt uit een studie in Nature: een combinatie van genetisch en historisch onderzoek sprak Dugas vrij. Eindelijk gerechtigheid. Maar: dat Dugas de epidemie niet veroorzaakte, is al jaren bekend. Alleen moet het telkens worden herhaald. Het stereotype van de bewuste besmetter is taai.

‘Patient Zero’ was niet verantwoordelijk voor aids-epidemie, kopte RTL Nieuws. ‘Gaétan Dugas is niet ‘schuldig’ meer aan aids’, vatte het ANP het nieuws samen. Wie was Gaétan Dugas (1952-1984)? De wereld leerde hem in 1987 kennen als de knappe, gewetenloze steward van Air Canada die aids naar Noord-Amerika bracht. Zo figureert hij in And the band played on, de bestseller over de epidimie door journalist Randy Shilts.

In het boek van Shilts is Dugas een soort vampier: een promiscue buitenlander in de VS, die Engels spreekt met een Frans-Canadees accent, en die terwijl hij zelf al dodelijk ziek is willens en wetens anderen blijft besmetten. Hij had honderden partners per jaar. In korte hoofdstukjes die beginnen met een datum en een plaats vertelt Shilts een pakkende thriller: wie is de killer? Hoeveel slachtoffers zal hij nog maken voor de medici hem identificeren? Dugas gaf het virus een gezicht.

Het verhaal over Patient Zero was een groot succes. Andere journalisten namen gretig de sensationele details over. De Telegraaf:

Gaetan Dugas begon ondertussen een naam op te bouwen in San Francisco omdat hij na iedere vrijpartij het licht in de cabine op zijn geteisterde lichaam richtte en zijn metgezel de boodschap gaf: „Ik heb aids, misschien heb jij het nu ook wel.” (30 januari 1988)

Pas op pagina 439 van zijn boek schrijft Shilts dat de vraag of Dugas echt de man was die aids naar Noord-Amerika bracht uiteindeljk niet te beantwoorden is. Shilts heeft het niet meer meegemaakt, hij overleed zelf aan aids in 1994, maar die vraag is wel degelijk beantwoord: hij was het niet.

Hoe Patient 57 Patient Nul werd

De studie die op 26 oktober 2016 verscheen in Nature werd geleid door de bioloog Michael Worobey en de historicus Richard McKay. Het team van Worobey analyseerde het bloed van Dugas en dat van HIV-besmette Amerikaanse mannen uit 1978 en 1979. McKay verdiepte zich in het leven van Dugas. Hun bevindingen versterken elkaar: Dugas is het slachtoffer van karaktermoord door Shilts.

De hoofdlijnen waren al bekend, maar het nieuwe onderzoek verfijnt eerdere geschiedenissen van het HIV-virus. HIV reisde al in de jaren zestig van Afrika naar Haïti en van daar rond 1970 naar de VS, waar het zich vanuit New York over het land verspreidde. De mutatie die Dugas fataal werd, verschilt van de HIV-varianten waarmee anderen al waren besmet.

Patient Nul was bovendien, hoewel zijn bijnaam anders doet vermoeden, niet de eerste aids-patient die artsen identificeerden. Hij stond een tijdlang te boek als Patient 57. Zijn transformatie tot Patient Nul berust op een vergissing. Begin jaren tachtig werkte Dugas mee aan een medisch onderzoek naar besmette mannen in Californië. De anderen werden aangeduid met een code bestaande uit een letter en een cijfer: LA 3 was nummer 3 uit Los Angeles. Dugas kreeg de letter O: hij was de enige van buiten de staat – ‘Out of California’. In de wetenschappelijke publicatie uit 1984 was de O veranderd in een nul, maar de onderzoekers beweerden niet dat Dugas het startpunt was van de epidemie. Dat insinueerde de journalist Shilts, die een arts van de Centers for Disease Control over Patient Zero hoorde praten en meteen dacht: ‘Ooh, that’s catchy.’

‘Niet besmettelijk’

Medisch historicus McKay plaatst ook vraagtekens bij het onverantwoordelijke of zelfs misdadige gedrag van Dugas. Deze hielp in 1982 het onderzoek naar aids door met artsen zijn seksuele geschiedenis te reconstrueren. Dugas leefde sinds 1980 met de diagnose kanker en kon, in ieder geval voor zichzelf, ook in 1982 en 1983 nog volhouden dat kanker niet besmettelijk is en dat de medische kennis over aids nog pril en onzeker was. Voordat aids overtuigend aan een virus werd toegeschreven, bestond er bovendien een concurrerende theorie: dat het immuunsysteem van homoseksuele mannen kon instorten onder de belasting van drugs, infecties en veelvuldig wisselende contacten. Waarschijnlijk geloofde Dugas dat dat zijn ziekte verklaarde.

Fijn: uiteindelijk wint de wetenschap. Dugas gerehabiliteerd. Case closed. Alleen: bijna alle delen van dit verhaal zijn al jaren bekend. De Nature-studie voegt slechts een laatste stukje ontlastend bewijs toe.

Roddelachtig boek

And the band played on, het boek dat Patient Zero in 1987 berucht maakte, was een verkoopsucces, maar niet iedereen was overtuigd. Een recensente van Science noemde het glad en roddelachtig. De verantwoordelijkheid voor een epidemie in de schoenen schuiven van één individu vond ze absurd. In een ingezonden brief in de New York Review Of Books legde de epidemioloog Andrew Moss in 1988 al uit dat de studie uit 1984 waarin ‘Patient Zero’ voor het eerst voorkomt, achterhaald was: inmiddels was bekend dat de incubatietijd veel langer duurde dan destijds gedacht, wat waarschijnlijk maakte dat de mannen in de studie het virus al veel langer onder de leden hadden en dus niet elkaar besmet hadden.

Meer kritiek volgde in 1993 met de Canadese musicalfilm Zero Patience van John Greyson, die Dugas zichzelf laat verdedigen vanuit het hiernamaals. De verandering van de letter O in het cijfer 0 was al bekend in 2004. En in 2008, ten slotte, trok Priscilla Wald in haar boek Contagious: Cultures, Carriers, and the Outbreak Narrative een bladzij of vijftig uit om het verhaal over Patient Zero af te breken. Verhalen over kwaadaardige individuen die bewust anderen besmetten, liggen als standaardverklaring voor het grijpen bij elke nieuwe epidemie. Ze echoën in speelfilms, nieuwsmedia, wetenschappelijke publicaties, en in broodjeaapverhalen en geruchten.

‘Welkom bij de Aids-club’

De verhalen van Shilts over Dugas die zijn sekspartners toevoegt: ‘Ik heb aids, misschien heb jij het nu ook wel’ lijken sterk op de broodjeaapverhalen die in de jaren tachtig en negentig ook in Nederland de ronde deden. In een ervan vindt een man na een one-night stand de met lipstick geschreven boodschap op de spiegel: ‘Welkom bij de aidsclub’.  Dergelijke verhalen zijn veel ouder dan de aids-epidemie. In 1722 vertelde Daniel Defoe in zijn Journal of the Plague Year al hoe in 1665 een pestlijder zich op een Londense dame stortte, haar kuste en zei: ‘Ik heb de pest, waarom zou jij die ook niet krijgen?’

Het nieuws over Patient Zero van deze week is voor een groot deel oud nieuws. Maar het kan niet vaak genoeg worden herhaald.

[Update, 2/3/21] Op 28 februari was het een jaar geleden dat de Nederlandse ‘Patient Zero’ van de coronapandemie in het nieuws kwam. NOS-podcast De Dag wijdde daar een aflevering aan en kwam langs voor een interview

Foto: Sham Hardy (Flickr, CC BY-SA 2.0)

Bronnen
  • Burger, P. (1992). De wraak van de kangoeroe. Sagen uit het moderne kleven. . Amsterdam: Bert Bakker, pp. 114-118.
  • Goldstein, D. (2004). Once upon a Virus. AIDS Legends and Vernacular Risk Perception. Logan (UT): Utah State University Press.
  • McKay, R. A. (2014). 'Patient Zero': The Absence of a Patient’s View of the Early North American AIDS Epidemic. Bulletin of the History of Medicine, 161-194.
  • Moss, A.R. (8-12-1988). AIDS without end. New York Review of Books.
  • Panem, S. (26-02-1988). A Drama and Questions. Science 239, nr. 4843, pp. 1039-1040. (Recensie van Shilts, And the band played on.)
  • Wald, P. (2008). Contagious: Cultures, Carriers, and the Outbreak Narrative. Durham / Londen: Duke University Press, pp. 213-263.
  • Worobey, M., Watts, T.D., McKay, R.A., Suchard, M.A., Granade, T., Teuwen, D.E., Koblin, B.A., Heneine, W., Lemey, P. & Jaffe, H.W. (2016). 1970s and ‘Patient 0’ HIV-1 genomes illuminate early HIV/AIDS history in North America. Nature, published online 26 October 2016.
  • sluiten

    Leave a Reply

    Your email address will not be published. Required fields are marked *