« Tweeduizend jaar Jodenhaat: antisemitisme in West-Europa
Erectie met afstandsbediening »

Paashaas is Duitse immigrant

‘Pasen en Pinksteren hóren bij Nederland’, brieste VVD-fractievoorzitter Halbe Zijlstra. Reden voor zijn toorn: de HEMA had het gewaagd in een folder behalve het woord ‘paaseieren’ ook het woord ‘verstopeieren’ te gebruiken. Dat was natuurlijk een knieval voor de moslims. Maar is dat hele Paasfeest wel zo Nederlands? Hoe zit het bijvoorbeeld met de papieren van de Paashaas? Die lijkt van oeroude Germaanse oorsprong, maar schijn bedriegt: het is een recente immigrant, hierheen gehaald door de commercie.

Meesurfend op een golf van nationalistische verontwaardiging over de uitverkoop van Nederlands cultuurgoed, zei Halbe Zijlstra in NRC Handelblad: ‘Als de Hollandsche Eenheidsprijzen Maatschappij Amsterdam afscheid neemt van Pasen, dat onderdeel uitmaakt van onze maatschappij, dan glijden we langzaam af.’ En: ‘Je kunt hiervan zeggen: kleine zaak. Maar als je eenmaal op die zeephelling zit, ga je maar één kant op: naar beneden. Je haalt steeds een stukje af van waar we als land voor staan.’

Dit is een gaaf voorbeeld van de drogreden van het hellend vlak, en de bewering over de HEMA is onjuist: de HEMA verkoopt al tien jaar ‘verstopeitjes’ en blijft ook het woord pasen volop gebruiken. Maar ik wil het hebben over het Nederlandse karakter van Pasen. Hoe oud en Nederlands is bijvoorbeeld die Paashaas?

Paasgodin Ostara

Wie de geschiedenis van de Paashaas googelt, belandt makkelijk op pagina’s waar dit fabeldier wordt gekoppeld aan Germaanse en Oosterse godinnen uit een ver en schimmig verleden. Nederlandse kinderen kunnen op een pagina van Schooltv.nl leren:

Uit oude Oosterse culturen komt het verhaal van de vruchtbaarheidsgodin Ostara. Ostara heeft een kip met een raar trekje: deze Tokkie verstopt haar eigen eieren. Ostara is daar niet blij mee en verandert de kip in een haas en die mag die eieren weer gaan zoeken. Een soort omgekeerde paashaas dus. Dit verhaal heeft misschien ook wel iets te maken met het feit dat je in een oud hol van een haas soms vogeleitjes vindt. Ja, zo komen de verhalen wel de wereld wel in.

Ja, zo komen de verhalen de wereld in.

April was ‘Eostermaand’

Al deze verhalen berusten op wishful thinking uit de negentiende eeuw. Voor de identificatie van Pasen (Easter, Ostern) met de antieke oosterse godinnen Ostara of Ishtar of Astarte bestaat geen bewijs, en voor de connectie van de paashaas met een Germaanse Ostara evenmin.

De Germaanse Ostara of Eostre kennen we alleen uit enkele inscripties en een terloopse verwijzing in een boek van Beda Venerabilis (672-735), volgens wie april door de Angelsaksen ‘Eostermonath’ werd genoemd, de maand van Eostre. Over hazen en eieren heeft hij het niet.

Paashazen zijn in Duitsland pas bekend sinds de zeventiende eeuw, en bereikten Nederland twee eeuwen later. Echt populair werden ze pas na 1900 en dankzij de commercie, blijkt als je naar paashazen zoekt in oude Nederlandse kranten.

Paashaas komt uit Duitsland

Hoewel de eerste Nederlandse paashaas al vermeld wordt in een uit het Duits vertaald kinderboek uit 1825, blijft het dier de hele negentiende eeuw een vreemdeling in ons land. Nog in 1905 schrijft de Berlijnse correspondent van de Leeuwarder Courant: ‘Vergis ik mij niet, dan is het lieve vaderland aan gene zijde der zwart-witte grenspalen nog vrijwel terra-incognita voor den Duitschen “Osterhase” […]’

In hetzelfde jaar plaatst de socialistische krant Het Volk een paashazenverhaal voor kinderen, maar met de aantekening: ‘Dit is een sprookje, zooals er in Duitschland aan de kleine kinderen worden verteld met Paschen.’

Illustratie in Het Volk, 23 april 1905

Een van de eerste Nederlandse paashazen. Illustratie in Het Volk, 23 april 1905

De vaderlandse commercie had de paashaas al voor 1900 ontdekt: ‘Zooals men uit den LXlen brief van onzen Amsterdamschen correspondent heeft kunnen zien, deed de Osterhase of het Ostern-Häschen van ‘t jaar zijn intrede bij de suikerbakkers onzer hoofdstad’, schreef de Leeuwarder Courant in 1894.

Niet iedereen was blij met die vernieuwing. Het Rotterdamsch Nieuwsblad mopperde op 17 april 1906:

[…] de laatste jaren hebben een snoeperij-industrie in ‘t leven geroepen, die de Paschen tot een tweede “Sinterklaasfeest” dreigt of belooft te maken voor de suikerbakkers. Heel klein en bescheiden is dat begonnen met het imiteeren van eieren in suiker en chocolade, maar telkens grooter werden de variaties. Van reuzeneieren is men tot eierleggende hennen, en van die tot paaschhazen, kuikens, eieren-met-eierdoppen en de drommel weet wat al meer gekomen. Wie ‘t precies weten wil, vrage het zijn kinderen of zijn neefjes en nichtjes maar, want die zijn dezer dagen geen banketbakkerswinkel voorbij te krijgen haast.

Het duurde lang voor de paashaas volledig was ingeburgerd. De volkskundige S.J. van der Molen vond hem in 1961 nog een ‘modern insluipsel in de eierfolklore’, en zelfs in 1983 kon het Limburgsch Dagblad nog beweren dat de paashaas ‘in opkomst‘ was dankzij de commercie.

Feest en folklore als politiek wapen

Net als andere feesten is de viering van Pasen voortdurend in verandering, deels gedreven door commerciële belangen. Populistische politici grijpen die veranderingen aan om hun standpunt tegen migratie kracht bij te zetten. Niet alleen in Nederland: in de VS en Duitsland is de viering van kerstmis al langer een strijdpunt. En onlangs ontstond in Engeland discussie over de chocolade-eitjes van Cadbury, een firma die er net als de HEMA ten onrechte van werd beschuldigd het woord Pasen in de ban te doen.

De paashaas is – net als de kerstboom – een negentiende-eeuwse nieuwkomer uit Duitsland. Hij is noch oeroud, noch oer-Nederlands. Beter gezegd: hij is zo Nederlands als we willen dat hij is.

Bronnen
  • Als oudste bewijsplaats voor verhalen over de paashaas in Duitsland wordt doorgaans 1682 genoemd. Er is ook een mogelijke vermelding uit 1572, maar de betekenis daarvan is onzeker.
  • Caremans, C. (2013). Paaseieren. Nieuws van de Genoten.
  • Hexmaster (25 maart 2015). Easter and Ishtar. Faktoider.
  • De Jager, J. (2016). Het paasfeest.
  • Meeus, T.-J. (19 maart 2016). De reacties zijn voortaan het nieuws. De feiten niet meer. NRC Handelsblad.
  • Niemantsverdriet, T. en Kas, A. (19 maart 2016). Als de boel uit de hand loopt, ga ik niet zitten wachten op Europa. [Interview met Halbe Zijlstra] NRC Handelsblad.
  • Winick, S. (22 maart 2016). On the Bunny Trail: In Search of the Easter Bunny. Folklife Today.
  • sluiten

    2 thoughts on “Paashaas is Duitse immigrant

    1. Eieren vinden in het hol van de haas? Dat wordt lastig. Hazen maken geen holen. Konijnen wel. Ergens in het verhaal is het haas ineens een konijn – een exoot die intussen een vast element in onze fauna is- geworden. Begrijpelijk, maar toch…

    Leave a Reply

    Your email address will not be published. Required fields are marked *