« Complotdenkers: verketterde kinderen van de Verlichting
Het briefje op de voorruit: sorry – maar niet heus »

Moderne mythe: de raven van de Tower en het lot van Engeland

Als de raven verdwijnen uit de Tower van Londen, zal Groot-Brittannië ten onder gaan. Dat is, zo horen miljoenen toeristen per jaar, een oeroud verhaal. In tegendeel, ontdekte een Amerikaanse historicus: de raven raakten pas verknoopt met het lot van de Britse natie tijdens de Tweede Wereldoorlog. En ze huizen pas in de Tower sinds het eind van de negentiende eeuw. Hoe de raaf van een onheilsbode transformeerde tot nationale mascotte: de geboorte van een moderne mythe.

Volgens een van de versies van het verhaal wonen er al raven in de Tower sinds de tijd van koning Karel II, die regeerde van 1660 tot 1685. Op een dag keek Karel met zijn hofastronoom John Flamsteed door een telescoop, toen er een raaf op de lens poepte. Karel wilde terstond een bevel uitvaardigen om alle raven in het koninkrijk uit te roeien, maar zijn astronoom hield hem tegen: dat zou onheil brengen voor hem en voor het land. Karel volgde die wijze raad op, liet de sterrenwacht verhuizen naar Greenwich en verordonneerde dat er voortaan altijd zes gekortwiekte raven zouden verblijven in de Tower.

De ware geschiedenis van de raven is heel anders, ontdekte de Amerikaanse historicus Boria Sax, die studie maakt van de verhouding tussen mens en dier. Hij schreef er het mooie boek City of Ravens over.

Jackie, de geluksraaf van de brouwerij

Het oudste bewijs voor de aanwezigheid van raven in de Tower is een Victoriaanse illustratie uit 1883, waarop een Beefeater op de binnenplaats van de Tower een angstige peuter iets uitlegt over de twee raven voor hun voeten. Raven in de stad waren in die tijd een bijzonderheid geworden: de laatste wilde raven in de metropool nestelden in 1826 in Hyde Park. De reden voor hun aanwezigheid in de Tower is niet bekend: misschien moesten ze met hun reputatie van aaseters de verhalen over onthoofdingen nog griezeliger maken.

Het verhaal dat de raven het voortbestaan van het Engelse koningshuis garanderen, stamt uit de Tweede Wereldoorlog. De vroegste aanwijzing vond Sax in een officieel verzoek van 12 juli 1944. De ‘geluksraaf’ van de Watney Stag bierbrouwerij in Pimlico is gestorven en de arbeiders zouden zich veiliger voelen bij bombardementen als ze een nieuwe mascotte hadden. Mochten zij misschien een van de tamme raven van de Tower adopteren?

Sommige brouwerijen hielden al sinds de zeventiende eeuw raven. Er werd gezegd dat het bier daar beter van werd, maar volgens Sax waren ze vooral van praktisch nut omdat ze muizen en ander ongedierte vingen. Tijdens de Tweede Wereldoorlog geloofden de mannen van de brouwerij dat Jackie hen met zijn gekras zou waarschuwen voor bommenwerpers en vliegende bommen. Ook in de Tower vatte het idee post dat de raven een soort waakhonden waren: de kiem van de mythe.

‘Overal krassen zwarte raven’

De plotse verandering van de Towerraven van onheilsvogels in geluksbrengers is goed te zien als je krantenberichten van voor en na de Tweede Wereldoorlog naast elkaar legt. In een reportage uit het Algemeen Handelsblad van 18 november 1933 zijn het nog vogels uit een griezelfilm. Het stuk eindigt zo:

In een der torens staat nog het zware eikenhouten blok, een grove bijl leunt er tegen. Een muurkastje bevat de laatste handschriften der veroordeelden. De folterwerktuigen zijn verroest, zoogoed als de ijzeren “zak”, waarin het lichaam van den onthoofde naar het kerkhof werd gebracht. En overal krassen zwarte raven, die men niet uit het eeuwenoude gebouw heeft kunnen verdrijven. Zij voelen zich er thuis, deze vogels met hun onheilspellend geluid…

Geen woord over de rampspoed die hun verdwijning zou veroorzaken. Ook een artikel uit De Telegraaf van 28 april 1939, dat in zijn geheel aan de raven is gewijd, rept niet van de profetie. De raven wonen er al sinds Willem de Veroveraar naar Engeland kwam in 1066, hoort de journalist van een gids.

Een jaar na de oorlog zijn de raven mascottes geworden: ‘De legende gaat, dat Engeland een ramp zal overkomen wanneer de raven den Tower van Londen verlaten’, begint een bericht in Het Dagblad (Batavia) van 3 oktober 1946. Tien jaar later, in de Leeuwarder Courant (2 juni 1956), is het verhaal, dat dan net iets meer dan een decennium oud is, getransformeerd in een ‘oude legende’.

Een oude legende zegt […], dat het Britse rijk ten onder zal gaan op het ogenblik, dat de raven van de Tower zullen verdwijnen. Niemand weet volstrekt zeker, wanneer deze legende is ontstaan. De gangbare mening is evenwel, dat zij geboren werd tijdens de regering van koning Karel II (tweede helft zeventiende eeuw). Toen zou een aantal woestelingen gepoogd hebben om de Tower te overrompelen, doch hun poging faalde doordat de raven zo luid begonnen te krassen, dat de schildwachten wakker werden. Deze krijgers wekten het garnizoen en zo bleef de Tower behouden. Toen Karel II — een geboren speler — dit verhaal hoorde, zou hij gezegd hebben, bereid te zijn om het voortbestaan van Britse rijk afhankelijk te verklaren van de aanwezigheid van raven op de Tower. Deze koninklijke uitspraak — bijna een tarten van het lot! — gaf de raven op de Tower dadelijk een hoogst belangrijke positie. Zij werden als min of meer heilig beschouwd en voortaan met bijzondere zorg omringd.

De raven die waarschuwen voor de komst van de vijand: aan niets is te zien dat dit verhaal geen oude geschiedenis is, of zelfs maar een oud volksverhaal, maar een destijds splinternieuwe uitvinding.

Een moderne mytheSchermafbeelding 2015-07-21 om 23.08.03

Je zou de raven van de Tower kunnen beschrijven als een voorbeeld van een ‘bedachte traditie’ (invented tradition), de term die de historicus Eric Hobsbawm muntte voor tradities met een vals patina, bedoeld om een natie, een dynastie of een andere institutie te voorzien van een historisch fundament dat ze eigenlijk niet heeft.

Het nadeel van die term, zegt Sax, is dat ze suggereert dat een verzonnen traditie een neptraditie is en blijft. Maar bedachte tradities – en die van de Towerraven is er een van – kunnen een even levend en dierbaar deel van een cultuur worden als tradities met oudere wortels.

Sterker nog, zegt Sax: het verhaal van de raven is een mythe. Niet in de zin van een onwaar verhaal, maar van een verhaal dat zich afspeelt in een ver verleden en handelt over het ontstaan of voortbestaan van de wereld, de mens, of een volk. De manier waarop het verscheen, op een van de best bestudeerde en bewaakte stukjes Engels grondgebied, heeft meer van toverij dan van een goocheltruc. ‘Een gebeurtenis “mythologiseren”‘, schrijft Sax, ‘wil in wezen zeggen haar verplaatsen uit de historische tijd naar een eeuwig heden.’

De Ravenmaster twittert

In dat eeuwige heden bestaan de raven los van historische kritiek. De beheerders van de Tower trekken zich even veel aan van het onderzoek van Boria Sax als de raven zelf. Op de website en in folders laat de Tower – die drie miljoen bezoekers trok in 2014 – zorgvuldig in het midden hoe het verhaal over de raven ontstond. Nieuwe media houden de mythe in stand: de huidige verzorger, Chris Skaife, twittert als @Ravenmaster1 foto’s, video’s en weetjes over zijn vogels. Sinds 2015 hebben de raven ook een Facebookpagina.

Skaife is een goede verteller. Deze video laat zien hoe hij de raven en de mythe in leven houdt:

Boria Sax (2011): City of Ravens. The Extraordinary History of London, the Tower and its Famous Ravens. Londen & New York: Duckworth Overlook.

Foto: Norppa, Wikimeda Commons (CC BY-SA 3.0)

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *