Sinds de verkiezing van Donald Trump tot president in 2016 staan ‘nepnieuws’ en andere vormen van misleiding sterk in de belangstelling bij beleidsmakers, journalisten en onderzoekers. Om de Nederlandse burger te beschermen tegen heimelijke beïnvloeding werden commissies ingesteld en regels aangepast, niet alleen in Nederland, maar ook op Europees niveau. Er verscheen een hausse aan ambtelijke rapporten en wetenschappelijke studies, over bots, trollen, hacks, filterbubbels en microtargeting. Het is meer dan één mens kan overzien, hoewel Peter Klerks een dappere poging doet.

Voorafgaand aan de Slag bij Austerlitz maakte Napoleon zijn tegenstanders wijs dat hij en zijn troepen oververmoeid waren. In de Toeslagenaffaire probeerde de overheid misstanden verborgen te houden voor het parlement. En de Amerikaanse Democrate Nancy Pelosi werd zwartgemaakt met een video waarin haar spraak iets vertraagd was, waardoor het leek alsof ze dronken was. Zomaar drie voorbeelden uit het boek Door leugens verleid door Peter Klerks, ondertitel: Hoe je fake news en andere vormen van manipulatie herkent en bestrijdt. Het is, met meer dan 540 pagina’s, een overvol overzicht van theorie en praktijk van historische en hedendaagse misleiding. Op het slagveld, in de reclame, in de criminaliteit en criminaliteitsbestrijding, in de media en in politieke campagnes.

Misleiding voor politiek gewin, populair bekend als ‘nepnieuws’, werd ook in Nederland een prominente kwestie door Donald Trump, de Brexitcampagne en de toegenomen activiteit van Rusland op dit gebied, onder andere door de desinformatie over het neerhalen van vlucht MH17. Dat genereerde behalve aangescherpte regels voor het moderatiebeleid van platforms als Facebook ook een massa vers wetenschappelijk onderzoek naar technieken en effecten van heimelijke beïnvloeding. Dat zou iemand allemaal eens moeten samenvatten voor een breed publiek.

Jansen & Janssen

De auteur van dit overzichtswerk is verbonden aan de Politieacademie en was begin jaren tachtig een van de oprichters van Buro Janssen en Jansen, kritische volgers van politie en inlichtingendiensten. Die achtergrond zien we terug in de bijzondere aandacht voor recherchewerk en in de kritiek op manipulatie en misleiding door de Nederlandse overheid, bijvoorbeeld in de Toeslagenaffaire. Een duidelijker rode draad is echter de terugkerende waarschuwing voor de dreiging vanuit Rusland.

De theorie achter Russische psychologische oorlogvoering, ‘Reflexive Control Theory’, ontworpen in de Sovjet-periode, krijgt ampel aandacht, net als Russische internettrollen. Maar waarom moeten we in een boek over misleiding ook een complete geschiedenis lezen van Russische politieke moorden sinds de jaren dertig? De waarschuwing voor heimelijke beïnvloeding vanuit het oosten horen we de laatste jaren ook vanuit de regering. Zonder iets af te willen doen aan zorgen over Russische militaire expansie, moordaanslagen en hacks: de invloed van Russisch nepnieuws in Nederland is marginaal, vergeleken met de hoeveelheid desinformatie uit Nederlandse bronnen.

Voor een boek over het gevaar van fake news focust Door leugens verleid te sterk op misleidende informatie in de context van psychologische oorlogvoering door buitenlandse mogendheden (en dan vooral die ene) en te weinig op de vaderlandse huisvlijt op dit gebied. Ook wekken de vele pagina’s over de sluwe Russen de indruk dat hun trollen bijvoorbeeld de presidentsverkiezingen in de VS in 2016 hebben beïnvloed, maar mist Klerks studies die deze invloed eerder laag inschatten (zie bijvoorbeeld het gratis online beschikbare Network Propaganda uit 2018 van Yochai Benkler en  collega’s).

Effectonderzoek

Dat gebrek aan aandacht voor effectonderzoek is – bij alle lof voor de overzichten van studies van inlichtingenwerk en psychologische oorlogvoering – een manco dat ook geldt voor communicatieonderzoek in het algemeen. Zo krijgt framinganalyse, toch wel een van de elementaire theorieën als het gaat over beïnvloeding, niet meer dan één alinea toebedeeld, ondersteund door een paar obscure verwijzingen.

Ook uit die verwijzingen blijkt dat het terrein van manipulatie en misleiding te uitgestrekt is voor één persoon om in kaart te brengen. Veel in het boek is ontleend aan academische studies of degelijk journalistiek werk. Daaruit stammen behalve de theoretische passages ook boeiende en weinig bekende anekdotes, zoals die over het Britse leger dat in de jaren zeventig opstandelingen in Noord-Ierland bang probeerde te maken met geruchten over zwarte magie. Anderzijds leunt Klerks op via-via-informatie uit populariserende boeken en – met een disclaimer, maar toch – Wikipedia. Dergelijke bronnen zijn bijvoorbeeld verantwoordelijk voor een achterhaald stuk over de klassieke Protocollen van de Wijzen van Zion: geen vervalsing door de tsaristische geheime dienst, maar door een antisemitische krantenuitgever.

Corona

De Protocollen, voor het eerst gepubliceerd in 1903, zijn nog steeds springlevend. Ze doken bijvoorbeeld het afgelopen jaar op in een video van QAnon-aanhanger en graancirkelgelovige Janet Ossebaard. Ook de thema’s van de leugens, hoaxes en propaganda die Klerks de revue laat passeren – zondebokken, doortrapte elites, gruwelpropaganda – gaan al eeuwen mee.

Eén omissie zal lezers in 2021 echter verrassen: corona komt er niet in voor – de materiaalverzameling is afgesloten in januari 2020. Dat is spijtig: de bestrijding van de ‘infodemie’ over het virus en de vaccins is een urgent probleem. Het is ook een pregnant voorbeeld van gedecentraliseerde desinformatie, deels van vaderlandse bodem, deels van internationale oorsprong – en niet in de eerste plaats afkomstig uit Rusland. Maar laten we het positief zien: hoewel het gevaar in 2020 uit een andere hoek bleek te komen, zijn de principes en vormen van desinformatie die Klerks uitstalt in Door leugens verleid voor een groot deel van alle tijden. Ook Ossebaards video over de Protocollen schotelt de kijker een cast voor van boosdoeners die toevallig merendeels Joods zijn en die de coronapandemie gebruiken om de wereld steviger in hun macht te krijgen.

Peter Klerks: Door leugens verleid. Hoe je fake news en andere vormen van manipulatie herkent en bestrijdt. Amsterdam: Prometheus; 543 pagina’s. € 29,99.

Deze recensie verscheen eerder in Skepter, 25 februari 2021