Nieuwsmedia waarschuwen sinds 2011 voor de gruweldrug krokodil: een goedkoop alternatief voor heroïne dat happen uit je vlees neemt en vanuit Rusland onderweg is naar ons land. Beelden van verslaafden lijken rechtstreeks uit horrorfilms te komen. Zo creëren de media monsters en bieden ze sensatie in plaats van uitleg. Ook wetenschappers laten zich meeslepen en baseren zich deels op mediabeelden.
Waarschuwing: de meeste links in dit artikel leiden naar pagina’s met confronterende beelden van aangevreten lichamen.
Nieuwsmedia, beleidsmakers en rechtshandhavers ontdekken telkens weer een drug die erger is dan alle vorige. Het retorische geweld waarmee zij het nieuwe gevaar aan het publiek verkopen, is uitgetekend door de Amerikaanse historicus Philip Jenkins. In zijn boek Synthetic Panics (1999 voorspelt hij dat elke verse bedreiging een pakkende naam krijgt en wordt afgeschilderd als verslavender, giftiger en schadelijker dan alle voorgangers. Cijfers over de nieuwe epidemie krijgen een angstaanjagend gezicht door verhalen over individuen die plotseling extreem gewelddadig worden of zichzelf volledig te gronde richten. De urgentie wordt nog heviger doordat de nieuwe drug ook een rol lijkt te spelen in actuele sociale problemen zoals illegale immigratie. Gebruikers worden vergeleken met zombies en andere monsters.
Gruwelbeelden
In Nederland zagen we dit de afgelopen jaren bij berichtgeving over ‘verkrachtingsdrugs‘ en paddo’s. Amerikaanse hypes bereikten Nederland via berichten als ‘Badzout maakte man tot zombie‘ (Spits, 31 mei 2012), over een naakte man in Miami die onder invloed van de synthetische drug ‘badzout’ delen van het gezicht van een 65-jarige zwerver afbeet. Later bleek dat de ‘Miami Zombie’ onder invloed was van marihuana.
Een krachtig overtuigingsmiddel dat Jenkins niet noemt, is beeld. Van crystal meth-gebruikers circuleren verzamelingen voor-en-na-beelden, die laten zien hoe de drug gezichten ruïneert. Gruwelbeelden zijn ook het sterkste ingrediënt in berichten over de nieuwste drug-die-erger-is-dan-alle-andere: krokodil.
Onder de kop ‘Levensgevaarlijke drug “krokodil” verovert Europa’ waarschuwde de website van Het Laatste Nieuws in oktober 2011: ‘De krokodil schurkt al stevig tegen de grenzen van België en Nederland aan.’ Op de foto toont een vrouw haar onderarm, waarvan het vlees tot op het bot is weggevreten. Krokodil is een drug die arme jongeren in Rusland zelf brouwen van hoestdrank, zwavel, jodium en benzine. Gebruikers hebben nog hoogstens een of twee jaar te leven. Ook in Duitsland zijn al gevallen gesignaleerd. Aldus HLN, dat zich voor een deel baseert op een reportage van de NOS.
Journalisten zijn rookmelders
Journalisten zijn de rookmelders van de samenleving: ze waarschuwen ons voor dreigend gevaar. Maar waar rook is, is niet altijd vuur. Dat krokodil ‘Europa verovert’ is enorm overdreven: voorlopig is krokodil alleen een plaag in Rusland en Oekraïne. Hoeveel gebruikers er zijn, is niet bekend: toenmalig NOS-correspondent Kysia Hekster noemde in 2011 een schatting van één miljoen Russen, maar een studie die dit jaar verscheen in het International Journal of Drug Policy zwakt dat af tot minstens 100.000 Russen, 20.000 Oekraïners en een onbekend aantal verslaafden in Kazakhstan en Georgië.
Het is onwaarschijnlijk dat krokodil een trend wordt in Nederland, legde een deskundige van het Trimbos Instituut uit in Trouw: de 18.000 Nederlandse heroïneverslaafden kennen niet zoals de Russische een cultuur van productie in eigen keuken, de aanvoer van heroïne is stabiel en als vervanging is er methadon. Toch blijft de journalistieke rookmelder afgaan bij signalen van krokodilgebruik buiten de Russische grenzen.
In oktober 2011 meldde de NOS vier verdachte gevallen in het Duitse Bochum. De mededeling van de Duitse autoriteiten dat het toch niet om de gevreesde drug ging, heeft de Nederlandse media niet gehaald. In augustus 2012 werd krokodilgebruik gemeld in Tromsø, maar ook daar liet de politie later weten dat het een vals alarm was.
Nu ook in de VS?
De afgelopen maanden besteedde de NOS twee maal aandacht aan krokodil in de VS: ‘Ruslands dodelijkste drug nu ook in VS’ (11 oktober) en ‘Vleesetende drug krokodil reist door Amerika’ (27 september). Om het schaarse nieuws aan te kleden, recyclet de NOS daarbij de beelden en gegevens over Rusland. Dat de Amerikaanse drugsautoriteit DEA beweert dat er geen probleem is, wordt slechts terloops genoemd.
Inmiddels is één patiënt uit Missouri – een man die een vinger verloor door de drug – in het Journal of American Medicine geclaimd als eerste ‘officiële’ Amerikaanse geval. Andere gevallen in de VS en in Canada zijn voorlopig op zijn best onbevestigd. Volgens een groeiend koor van sceptische journalisten – zie onder meer Daily Beast, Newsweek, nogmaals Newsweek (‘Krokodil concerns lack teeth’), Slate, de International Business Times en de Chicago Tribune – kunnen de akelige huidaandoeningen van de Amerikaanse patiënten ook MRSA-infecties zijn of andere bekende gevolgen van ‘gewoon’ heroïnegebruik.
Krokodil voor het eerst in Nederland
Gezien die journalistieke gretigheid om de krokodil op zijn staart te trappen, is het verbazend dat het eerste geval van een krokodilgebruiker in Nederland geen enkele aandacht heeft gekregen in de nieuwsmedia. In maart 2013 verscheen op de Spoedeisende Hulp van het Gelderse Vallei-ziekenhuis in Ede een 24-jarige Pool die naar eigen zeggen krokodil had gedronken en gesnoven. Hij spuugde bloed, zijn neus bloedde en de slijmvliezen van zijn maag-darmkanaal waren ernstig beschadigd. Voor de behandeling startte, vertrok hij weer. Specialisten beschrijven het geval in een wetenschappelijk artikel in het Pharmaceutisch Weekblad van 18 oktober. Hier bleef het journalistieke waarschuwingssignaal echter uit.
De drug die erger is dan alle vorige
Horrorbeelden van aangevreten lichamen benadrukken het monsterlijke van de drug en de gebruikers, maar ontnemen het zicht op de omstandigheden en het beleid waar zij het slachtoffer van zijn. In een scherp stuk (pdf) over het krokodilnieuws wijst Robert Hämmig, het hoofd van het Zwitsers genootschap voor verslavingsgeneeskunde, erop dat het niet de desomorphine is die de diepe vleeswonden veroorzaakt. Gebruikers zoeken door de criminalisering van drugsgebruik, het verbod op methdadonbehandelingen en het gebrek aan schone spuiten hun toevlucht tot ongecontroleerde rotzooi. Pas op voor krokodil, zegt hij tegen journalisten: het vreet gaten in je hersenen.
Maar journalisten zijn niet de enigen die de krokodilpaniek groter maken dan nodig.
Wetenschappers als rookmelders
Wetenschappelijk onderzoek naar krokodil is nog zo schaars (zie het bronnenlijstje onderaan dit artikel) dat medici zich bij gebrek aan beter voor een deel baseren op berichten en beelden uit nieuwsmedia. Zelfs de grondigste studie tot nu toe, van Grund en collega’s in het International journal of drug policy (2013), beschrijft de gevolgen van krokodilgebruik voor een deel aan de hand van Youtube-video’s, maar noemt ook de nadelen daarvan.
Ook de auteurs van het artikel in het Pharmaceutisch Weekblad verwijzen behalve naar de wetenschappelijke literatuur naar journalistieke artikelen. Als illustratie gebruiken ze beelden uit het NOS-journaal, waarvan de precieze herkomst onbekend is. Het artikel over het eerste Amerikaanse geval, in het American Journal of Medicine, verwijst voor de gemiddelde overlevingstijd van twee jaar naar Time en beweert ten onrechte dat de drug ‘has been rapidly spreading across Europe’. Hier bijt de krokodil in zijn eigen staart.
Ook artsen zijn rookmelders. Frank LoVecchio, medisch directeur van een Amerikaanse privé-kliniek, zei het in september zelfs letterlijk tegen CBS5 in Arizona: ‘Where there is smoke there is fire, and we’re afraid there are going to be more and more cases.’
Waar rook is, is soms alleen maar rook. Het is de taak van de journalist om uit te zoeken of er ook vuur is en hoe heet dat is.
UPDATE: Artikel over eerste Amerikaanse geval teruggetrokken
Het artikel in het American Journal of Medicine dat de eerste wetenschappelijke bevestiging leek van een geval van Krokodilgebruik in de VS, is ‘tijdelijk teruggetrokken‘ wegens een ‘probleem met toestemming’. Blogger ForensicToxGuy deelt bezwaren die ik hierboven noem (zoals het gebruik van Time als wetenschappelijke bron), maar denkt dat er meer mis is met het artikel, zoals het ontbreken van basaal toxicologisch onderzoek.
Meer debunking op het Britse KFx Drugs Blog, dat laat zien hoe onverantwoordelijke journalistiek en ongefundeerde uitspraken van een arts leidden tot koppen als ‘”Krokodil” Trend of Flesh-Rotting Drugs Hits UK’ (The Huffington Post).
Update 1 januari 2014: het teruggetrokken artikel uit het American Journal of Medicine staat inmiddels weer online.