« Kinderbende jaagt op horrorclowns
Patient Zero blijkt (alweer) onschuldig aan veroorzaken aids-epidemie »

Horrorclowns: folklore voor de Pokémon- en Instagramgeneratie

Het circus duurt al een week of drie: in meer dan vijftig plaatsen in Nederland verschenen horrorclowns. Deze folklore bestond al in andere landen en brak deze maand ook in ons land door. De politie pakte 26 clowns op, het merendeel minderjarig. Twee killerclowntjes waren pas 12, één was een meisje van 14 met een nepmes. In negen gemeenten gingen meutes scholieren op jacht naar clowns die een rendez-vous aankondigden op Instagram. Het is een nieuw soort traditie,  die net als flashmobs en Pokémon Go het virtuele verbindt met de straat. 

Folkloristen zijn ondankbaar publiek. Vertel ze een verhaal, en ze zullen zeggen dat ze het al eerder hebben gehoord, in een andere versie. Mijn eerste reactie op de jongste nieuwsgolf over horrorclowns was er dan ook een van déjà vu: jongens die zich als clown of spook verkleden om anderen bang te maken, die waren er al in de negentiende eeuw – net als de bendes die jacht maakten op die ‘spoken’. De Vlaamse humorhistoricus Johan Verberckmoes blikte nog dieper in het verleden: al in de late Middeleeuwen lieten jongerengezelschappen hun dorpsgenoten schrikken door te spelen voor uit de dood opgestaan lijk.

Toch heeft deze rituele ordeverstoring ook nieuwe kanten. Folklore bestaat per definitie uit gedeelde verhalen en gebruiken, en de mogelijkheden om die te delen zijn dankzij internet en sociale media nog nooit zo groot geweest als nu.

Internationaal

‘Boe!’ roepen vanachter een masker is dus een oud volksvermaak, maar de vorm is nieuw. Jongeren leren de regels via sociale media. Video’s op Youtube laten zien hoe een killerclown zich gedraagt: clownsmasker op, en dan met mes, moker, knuppel of kettingzaag (al dan niet van plastic) in een parkeergarage of voetgangerstunnel achter je slachtoffers aan. Internet en sociale media verspreiden nieuwe folklore in een oogwenk over de planeet.

De horrorclownshype van 2016 is internationaler en massaler dan ooit. De eerste clowns verschenen dit jaar in augustus in de VS. Daarna vermenigvuldigden ze zich in Canada, Engeland, Australië, Nieuw-Zeeland, Zweden, Denemarken, België, Duitsland en Oostenrijk. Deze week voegde ook Zwitserland zich in de rij: na een paar eerdere meldingen sloeg dit weekend een inwoner van Winterthur bij Zürich een clown het ziekenhuis in.

In Nederland werd de eerste clown op 3 oktober gemeld in Groesbeek, waar kinderen vertelden dat ze bij een begraafplaats achterna waren gezeten. Horrorclowns lieten zich ook twee jaar geleden, in oktober en november 2014, al zien in Nederland (hier, hier en hier), maar toen bereikte de verkleedpartij niet de huidige omvang.

Van Green Bay (South Carolina), waar de golf van clownsgekte dit jaar startte, naar Groesbeek: het web maakt de wereld klein. Maar internet en sociale media maken de wereld ook groter door nieuwe podia aan te bieden waarop we andere identiteiten kunnen aannemen, kunnen experimenteren met grensoverschrijdend gedrag en verhalen waar kunnen maken. Dat laatste noemen folkloristen ostension: de verschillende manieren om verhalen uit te leven, bijvoorbeeld door ze na te spelen of door anderen in de waan te brengen dat je ze zelf hebt meegemaakt.

Ostension: verhalen waar maken

Je kunt een verhaal op verschillende manieren ‘waar maken’. Bijvoorbeeld door te zeggen dat je het zelf beleefd hebt, door bewijsmateriaal te fabriceren, of – het spectaculairst – door de straat op te gaan en het na te spelen. Deze website bevat een flink aantal voorbeelden van dit verschijnsel, van mensen die beweerden dat zij bestolen waren door een kangoeroe tot de buschauffeur die een kogel afvuurde op zijn eigen bijbel om te kunnen beweren dat die hem het leven had gered.

Ook de graancirkels zijn voorbeelden van ostension: graancirkelmakers en graancirkelgelovigen hielden er elkaar voor de ogen van een geamuseerd publiek jaren lang mee bezig. Maar graancirkels zijn vooral een kijksport: het vereist een hoop coördinatie en meetkundige kennis om ‘s nachts in een stikdonker korenveld een mandala of een Mandelbrotverzameling achter te laten. Horrorclown ben je al met een masker uit de feestwinkel, of zelfs dat niet: je kunt al meedoen met niet meer dan een Instagramaccount.

Deels virtueel, deels op straat

De clownshype past in het rijtje van nieuwe ludieke vormen van folklore die zich deels op het web en deels op straat afspelen. Denk aan geocaching, waarbij spelers op het web aanwijzingen vinden voor voorwerpen die onder een tegel of in een boom verstopt kunnen zijn. Of flashmobs: gepland op het web, uitgevoerd op straat voor een verrast publiek, opgenomen, verspreid en becommentarieerd op internet. ‘Real virtuality’ noemt de Amerikaanse folkloriste Lynne McNeill dat.

In Almere, Drachten, Eindhoven, Maassluis en andere gemeenten daagden ‘clowns’ via Instagram jongeren uit om hen te vangen. Dat liep uit de hand: in Eindhoven veroorzaakte ‘Coco de Clown’ drie avonden lang opstootjes bij winkelcentrum WoensXL, in Maassluis verzamelden zich honderd jongeren, die bushokjes sloopten en met elkaar op de vuist gingen toen de clown niet kwam.

Achter het Instagramaccount van ‘Coco’ bleken zich twee jongen van 15 te verschuilen. In Maasluis hield de politie een vermeende clown van 44 aan, wat echter een vergissing bleek. De leeftijd klonk al onwaarschijnlijk: op een paar uitzonderingen na zijn zowel de clowns als de clownsjagers tieners. ‘Coco’ had trouwens 3400 volgers – kun je dan nog zeggen dat iemand niet bestaat?

Kinderen wachten vergeefs op horrorclown in Drachten, 14 okt. 2016 (Foto Politie Fryslan, Lukas Westerhof)

Kinderen wachten op horrorclown in Drachten, 14 okt. 2016 (Foto Politie Fryslan, Lukas Westerhof)

Horrorclown achtervolgt vlogger

Video’s met confrontaties tussen clowns en vloggers verhoogden de afgelopen weken de opwinding: ook daar kruisen het virtuele en het reële elkaar. In Emmen dook een foto op van een enge clown, die later onderdeel bleek te zijn van een video waarin een horrorclown met grof geweld wordt uitgeschakeld.

Nieuwssites hielpen het verhaal een handje door dubieuze filmpjes te verspreiden, bijvoorbeeld in Weert en Rijswijk. In Limburg publiceerde 1Limburg.nl een video van vlogger Dutchtuber en een vriend die worden achtervolgd door een clown; de politie gelooft het verhaal niet, Dutchtuber (meer dan 150.000 abonnees) houdt vol dat het niet in scene is gezet.

Voor journalisten was de horrorclown gefundenes Fressen: er verschenen tientallen artikelen over en ook het NOS-journaal besteedde er aandacht aan. Het is manbijthondnieuws. In Almere bijvoorbeeld, het epicentrum van de clownshype, wordt jaarlijks aangifte gedaan van meer dan duizend woninginbraken en meer dan zevenhonderd gevallen van mishandeling. De impact daarvan is groter dan die van de clowns, maar de nieuwswaarde een stuk lager.

En zo, via de mainstream nieuwsmedia, bereikte het verhaal ook de Nederlanders boven de 25 en zonder internetaansluiting. Zoals mijn tante van achter in de tachtig uit Leiderdorp, die vorige week haar avondwandelingetje oversloeg: ‘Vanwege die clowns.’

 

Foto boven: Halloween in Zaragoza (Spanje), 2014. Foto Gaudencio Garcinuño (Flickr, CC BY-SA 2.0)

Bronnen
  • Burger, P. (2008). De levenskracht van marginale verhalen over misdaad. Moderne sagen, ostension en culturele criminologie. In Siegel, D., Gemert, F.H.M., van, Bovenkerk, F. (red.), Culturele criminologie, pp. 83-95. Den Haag: Boom Juridische Uitgevers.
  • Dolan, S. (12 okt. 2016). Clownology 101: Your Resident Folklorist Weighs In. Statecollege.com.
  • McNeill, L.S. (2012). Real Virtuality: Enhancing Locality by Enacting the Small World Theory. In T.J. Blank (red.), Folk Culture in the Digital Age: The Emergent Dynamics of Human Interaction, pp. 85-97. Utah State University Press.
  • Meder, T. (2004). Levensechte leugens? Over moslimvrees en allochtonenangst in de media. Een uitgebreidere versie verscheen in P. Burger, & W. Koetsenruijter (red.), Mediahypes en moderne sagen. Sterke verhalen in het nieuws, pp. 95-116. Leiden: Stichting Neerlandistiek Leiden.
  • Meder, T. (2006). In graancirkelkringen. Een etnologisch onderzoek naar verhalen uit de grenswetenschap. Amsterdam: Amsterdam University Press.
  • sluiten

    2 thoughts on “Horrorclowns: folklore voor de Pokémon- en Instagramgeneratie

    1. Hierboven gelezen: Van Green Bay (South Carolina), waar de golf van clownsgekte dit jaar startte, naar Groesbeek in de Achterhoek

      Van Groesbeek naar de Achterhoek is toch nog een aardig stuk fietsen, of je nu als clown verkleed gaat of niet. Groesbeek ligt in het uiterste puntje van Gelderland. De Achterhoek een stuk noord-oostelijker.

    Leave a Reply

    Your email address will not be published. Required fields are marked *