« Scheermesjes in de speeltuin
Kinderlokkers in witte busjes (2): de Oost-Europeaan heeft het gedaan »

Het broodjeaapexperiment

Een bende verspert de weg met takken om vrouwen uit hun auto te lokken. Met die uit de duim gezogen Facebookwaarschuwing wilde een Enschedese afgelopen week bewijzen dat mensen zonder nadenken valse berichten doorgeven. Maar zo’n experiment is gevaarlijk en overbodig. De verhalen kunnen net als virussen met onvoorspelbare gevolgen muteren. Herroepen kan niet: je kunt net zo goed proberen om een zwerm malariamuggen terug te roepen. En het internet ís al een wereldwijd broodjeaapexperiment.

Vorige week stuurde Erika Durkstra uit Enschede via Facebook een nepwaarschuwing de wereld in om aan te tonen hoe goedgelovig mensen zijn. Het verhaal, dat kort daarvoor al de ronde deed in het Belgische Hasselt, luidt: ‘Opgelet! 3 mannen hebben een vriendin van mij aangevallen op straat in Enschede! Zij reed op de Zuid Esmarker Rondweg toen er 3 mannen takken op de weg aan het leggen was. Toen zij uitstapte, is zij flink aangepakt! Dus.. NIET uit je auto stappen… Gelijk rechtsomkeer maken en NIET meer omkijken als je takken op de weg ziet liggen!!!!’

‘Ik wil met dit experiment aantonen hoe makkelijk het is om massahysterie te creëren onder bepaalde bevolkingsgroepen’, legde Durkstra een week later uit op de site van Tubantia en in een Youtubefilmpje, toen haar bericht een keer of 900 gedeeld was. Ook wilde ze ‘mensen meegeven dat ze echt niet alles moeten geloven wat er op internet gezegd wordt.’

Goed bedoeld, slecht uitgevoerd: waarom was dit niet zo’n goochem idee?

Onverantwoordelijk en riskant

Journalisten stellen mij vaak de vraag: kom je als onderzoeker nooit in de verleiding zelf een broodje aap in omloop te brengen? Het antwoord is: nee. In de eerste plaats omdat het een onverantwoordelijk experiment met mensen is. Universiteiten hebben daar niet voor niets regels voor. Psychologen mogen proefpersonen bijvoorbeeld wel een beetje bang maken, maar horen daarna de schade te herstellen, bijvoorbeeld door ze te debriefen. Maar hoe wil je alle ontvangers bereiken van een vals bericht dat zich behalve via Facebook ook via whatsapp, mail, twitter en gewoon van mond tot mond verspreidt? Je kunt net zo goed proberen om een zwerm malariamuggen terug te roepen.

Dit soort waarschuwingen kan bovendien muteren – daders, plaats en middelen kunnen veranderen. Zo kreeg het oude verhaal over de moordenaar die zich verstopt op de achterbank van vrouwen die staan te tanken, een variant waarbij hij (hé, toevallig) de weg verspert met takken. Als de vrouw uitstapt om ze weg te slepen, sluipt hij naar binnen.

Nog een reden om niet te spelen met dit soort verhalen is dat de verdenking kan vallen op onschuldigen, zoals is gebeurd bij het verhaal over witte busjes met kinderlokkers.

Proefje

Onderzoekers doen experimenten om een hypothese te toetsen. Maar de hypothese dat ook valse waarschuwingen zich met een noodvaart kunnen verbreiden, was al bekend in de klassieke Oudheid. De Grieken en Romeinen hadden zelfs een godin voor de portefeuille Geruchten. Wie eigentijdse voorbeelden zoekt, vindt ze volop bij Snopes, Broodjeaap.nl, Hoaxwijzer, Hoaxmelding en op deze website. En natuurlijk in wetenschappelijke studies. Het takkenverhaal bewijst iets dat al bekend is, het is meer een demonstratie, zoals de proefjes van de scheikundeleraar, dan een experiment.

Je kunt ook experimenteren als je wilt weten onder welke omstandigheden een verschijnsel zich het sterkst voordoet. Geven moeders meer geruchten door dan vaders? Jongeren meer dan ouderen? Maar ook hiervoor hoeven we niet zelf nepwaarschuwingen in omloop te brengen: doordat Twitter, Facebook en andere digitale ontmoetingsplaatsen tot op de seconde vastleggen wie wanneer welk verhaal doorvertelt, zijn sociale media een goudmijn voor folkloristen en andere verhalenonderzoekers. Het gerucht gaat dat je op zo’n onderzoek zelfs kunt promoveren.

Meer over het Enschedese experiment bij Hoaxmelding en Hoaxwijzer.

4 thoughts on “Het broodjeaapexperiment

  1. Wat me vooral weerhoudt van zo’n experiment is dat ik geen sterk genoeg verhaal weet te bedenken. De circulatie van een gerucht is namelijk ook nog sterk afhankelijk van zijn kwaliteit. Een goed gerucht / broodjeaapverhaal kent een delicaat evenwicht tussen bizar en geloofwaardig. De meeste proefjes die ik gezien heb waren erg doorzichtig, te ingewikkeld of gewoon niet boeiend genoeg.

    • Ja, het is moeilijk om een verhaal te verzinnen dat sterk genoeg is. Er wil me maar één voorbeeld te binnen schieten: in Italië heeft een psychiater met belangstelling voor geruchten, Claudio Ciaravolo, in 1989 met succes het verhaal in omloop gebracht dat je in Napels t-shirts kunt kopen met een afbeelding van een veiligheidsgordel over de borst. Zo zouden Napolitanen massaal de verplichting ontduiken om een gordel te dragen. Dat verhaal moet ik hier nog eens uitgebreider vertellen.

  2. Er was een tijdje geleden een interessant Amerikaans experiment: was het mogelijk het internet vol haat op te zetten tegen een niet bestaand persoon? Met #FireAllegraBudenmayer vind je de zaak wel. Ik geloof dat het niet helemaal lukte.

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *