« De prijs van vakmanschap: ‘Weten waar te slaan: 999 euro’
Dienstboden wilden niet meer dan drie keer per week zalm eten (echt?) »

God ziet alles (maar Hij vertelt het niet door)

Lachen is niet het eerste waar je aan denkt bij een preek, maar dominees zijn niet te onderschatten moppentappers. Een populaire preekanekdote gaat over een dominee met een appelboom. Omdat kinderen uit de buurt telkens zijn appels plukten, zette hij een bord in zijn tuin met de tekst: ‘God ziet alles.’ Maar de volgende ochtend waren de appels toch verdwenen en stond op het bord: ‘Maar Hij vertelt het niet door.’ De oudste bekende versie van dit verhaal stond al vijf eeuwen geleden in een boek met stichtelijke anekdotes.

In een preek over kwaadspreken is de hoofdpersoon een pastoor en schrijven de appeldieven op het bord: ‘Maar Hij verraadt ons niet…’ Moraal: ‘Wat die jongens hier als grap over de Here God schreven, was wel correct. God praat nooit over de ene mens tegen de andere mens, tenzij Hij iets moois over die mens kan vertellen.’

Verhalen met een nummer

Onderzoekers van volksverhalen kennen het verhaal over de gevatte appeldieven als een variant van nummer ATU 1341B: De Heer is opgestaan. ATU staat voor de catalogus van de folkloristen Antti Aarne, Stith Thompson en Hans-Jörg Uther, een immense verzameling verhaaltypen uit de hele wereld. Ons verhaal valt daarin onder de ‘anekdotes en moppen’ als een van de verhalen over dwazen.  Nummer 1341 in die categorie zijn de verhalen over ‘dwazen die een dief waarschuwen iets niet te stelen’.

Nummer 1341B gaat over een priester die uit angst voor dieven zijn geld in de tabernakel verstopt, waarin ook de hosties worden bewaard. In het Latijn schrijft hij erbij: ‘De Heer is in deze plaats.’ Een dief steelt het geld en laat de boodschap achter: ‘Surrexit non est hic’ – Hij is opgestaan en is niet meer hier. In deze versie is het verhaal al te vinden in de verzameling anekdotes Schimpf und Ernst (1522) van de Franciscaan Johannes Pauli. De priester hield zo veel van zijn geld, vertelt Pauli, dat hij is gestorven van verdriet.

De ‘God ziet alles’-variant heeft zijn eigen nummer: in de Volksverhalenbank van het Meertens Instituut is hij in drie versies te vinden als VDK 1341B**. VDK is de verhalenonderzoeker Jurjen van der Kooi. Uit een Friese versie:

Dominy kaam op in idee. Hy stapte nei ‘t hok en helle dêr in buordsje oan. In pear spikers der yn en dêr siet it oan ‘e prûmebeam. Mei dúdlike letters skreau hy der op: ‘God ziet alles’. Dat sil wol ôfskrikke, tocht er.
Dominy kaam fan fakânsje werom en syn earste loop wie nei de prûmebeam. Der siet gjin prûm mear oan. It buordsje wie omkeard en dêr stie op: ‘Maar hij verklapt ons niet’.

De appelboom van Andries Knevel

Verhalen kunnen zich hechten aan bestaande personen. Een reaguurder op GeenStijl vertelde een versie met een bekende Nederlander als hoofdpersoon:  ‘Op een mooie herfstochtend wandelt Jantje van huis naar school. Onderweg komt Jantje langs de tuin van Andries Knevel. Daar staan appelbomen met rijpe appels.’

Niemand zal geloven dat het verhaal over Andries Knevel historisch is, maar een kerkblad uit 2014 beweert in ernst dat de geschiedenis zich omstreeks 1970 afspeelde in het Gelderse Oene. Hoofdpersonen waren dominee Doornenbal en zijn catechisanten. Als je de details leest, ga je bijna geloven dat het echt gebeurd is:

Dominee Doornebal, in de jaren ’60-’70 predikant in Oene gaf op maandagavond catechisatie aan de oudste   catechisanten van de Nederlands Hervormde Kerk te Oene. Uiteraard stond de boodschap van God centraal in dit lesuur. Enthousiast vertelde de dominee over de  rijkdommen, die de aarde voortbracht en noemde  als  voorbeeld: de groente en het fruit, dat volop in zijn moestuin groeide. Hij was erg dankbaar voor alles wat hij al geoogst had en vertelde hoe de appels en de pruimen nu  voor het grijpen aan de boom hingen.

Mop wordt nieuws

De Waarheid, 30 september 1965

De Waarheid, 30 september 1965

Moppen kunnen ook promoveren tot nieuws. In 1960 stond ons verhaal in Het Vrije Volk (‘In een Twents dorp ontdekte de dominee op een ochtend…’).

in 1965 maakte de appelboom van de dominee de sprong naar de voorpagina’s van het communistische dagblad De Waarheid en van het katholieke De Tijd / De Maasbode. De bestolen predikant bleef naamloos, maar hij woonde in Rotterdam-Zuid (volgens De Waarheid) of in IJsselmonde (volgens De Tijd).

Een dag later meldde het Algemeen Handelsblad (dat het bericht ook had gepubliceerd), dat het onjuist was. Journalisten hadden het opgepikt uit het persrapport van een Rotterdamse wijkagent, die met een half oor een verhaal over gestolen appels had gehoord. Degene die het vertelde had het uit een kerkblaadje, en dat ontleende het weer aan een preek van radiodominee Gerrit Toornvliet.

‘Politiefabel’, luidt de kop boven de rectificatie: hoofdschuldige is de wijkagent. De Handelsblad-redacteur doet hier wat journalisten vaak doen als ze een verzonnen bericht hebben gepubliceerd: de verantwoordelijkheid bij een ander leggen. Tot zover mijn preek op deze zondag.

Bronnen
  • Behalve in de catalogus van verhaaltypen door Arne, Thompson en Uther is 'God ziet alles' opgenomen in de inventaris van verhaalmotieven door Stith Thompson, als J1399.1, een van de gevatte of domme antwoorden van betrapte dieven.
  • Nederlandse Volksverhalenbank
  • De fraai vertelde versie over dominee Doornenbal uit Oene: Kerkblad van de protestantse gemeente te Wapenveld, jrg. 11, nr 5, jan. 2014, p. 21.
  • Nog een voorbeeld van een preek die het verhaal gebruikt is van Lyonne Verschoor, Predikant PG Harderwijk - Drielanden (16 juni 2013).
  • Het Algemeen Handelsblad kwam twee maal op het onjuiste bericht van 30 september 1965 terug, op 1 oktober 1965 en (met meer details) op 7 januari 1966. Het laatste bericht neemt de wijkagent in bescherming, maar zonder een duidelijk mea culpa van de journalist.
  • sluiten

    One thought on “God ziet alles (maar Hij vertelt het niet door)

    Leave a Reply

    Your email address will not be published. Required fields are marked *