« Misleiding in honderdvoud
Blinde man is dief te slim af »

Gered door gieren

1886: een journalist van The Sun in Columbus (Georgia) gaat op vossenjacht en stort met paard en al in een oude put van meer dan negen meter diep. Het paard is op slag dood, de journalist is ongedeerd. Wat nu? De wanden bieden geen houvast en de nacht valt. De volgende ochtend begint het paard al te stinken. Gieren zweven boven de put en dalen neer op het paard. Dat brengt onze verslaggever op een idee: hij grijpt de poten van zo veel mogelijk gieren vast, schreeuwt ‘ksss, ksss!’ en laat zich omhoog tillen.  Als hij de put uit is, laat hij de vogels een voor een los, totdat hij weer veilig op de grond staat. 

De Haagsche Courant schotelde dit verhaal op 6 maart 1886 aan haar lezers voor, maar maakte met de slotzin wel duidelijk dat die het met een korreltje zout moesten nemen: ‘De vernuftige redacteur vergeet te vertellen, of hij een afstammeling van den beroemden vrijheer von Münchhausen is.’

Ook andere Nederlandse kranten drukten het sterke verhaal af. Met disclaimers, maar toch.  ‘Bij ‘t lezen van dit verhaal maakte zich wel eenige twijfel van ons meester; toch durven wij geen collega verdenken, eenig verdichtsel in zijn blad voor waarheid uit te geven’, zei de Provinciale Noordbrabantsche en ‘s Hertogenbossche courant. ‘Een zeer kras staaltje van “jagerlatijn””‘, vond Het Nieuws van den Dag.

Het verhaal was te mooi om in de prullenmand te gooien: de Provinciale Noordbrabantsche en ‘s Hertogenbossche courant drukte het zelfs drie keer af, in 1886, 1888 en 1906. Het verscheen ook in de Berliner Börsenzeitung van 3 maart 1886. 

The Macon Telegraph (Georgia), 30 jan. 1886

Newspaper hoaxes

Het originele artikel over deze fantastische redding is nog niet getraceerd, maar we mogen wel aannemen dat het inderdaad  in januari 1886 in de Sun-Enquirer uit Columbus (Georgia) stond: collega-verhalenonderzoeker Theo Paijmans was zo aardig om me een stuk of dertig digitale knipsels uit Amerikaane kranten te sturen, die allemaal naar dezelfde bron verwijzen. Met wisselende koppen (‘Rescued by Buzzards’, ‘A Cool Story’, ‘A Pretty Steep Story’) ging het verhaal viraal in de Amerikaanse pers.

Dat was geen uitzondering: Amerikaanse kranten drukten in de negentiende eeuw regelmatig  fake news af over wezens op de maan, wilde dieren die ontsnapten uit de dierentuin en andere hoaxes. Ook Mark Twain en Edgar Allan Poe, nu vooral beroemd als literaire schrijvers, deden daaraan mee. 

De stof voor de sterke krantenverhalen stamt voor een deel uit de folklore: volksverhalen vonden hun weg naar de krantenkolommen.

 Baron Von Münchhausen

Het gegeven van de man die door vogels in de lucht wordt getild is nu vooral bekend als een van de avonturen van de Baron von Münchhausen: de baron vangt eenden met een stuk spek aan een lijn. De eenden slokken het spek op, poepen het meteen weer uit, en rijgen zich zo stuk voor stuk aan de lijn. Uiteindelijk vliegen ze de lucht in met Von Münchhausen, die weer landt (door de schoorsteen zelfs) door een voor een de eenden de nek om te draaien. De geschiedenis was in de negentiende eeuw, in Nederland en in de VS, ook bekend als volksverhaal (verhaaltype nr. 1881: The man carried through the air by geese).  

Von Münchhausen maakt zijn vliegtocht met eenden, in andere versies zijn het ganzen. Was dit de inspiratie voor het verhaal over de gevallen jager die opstijgt met hulp van gieren? Ik denk dat het krantenverhaal uit 1886 andere wortels heeft. Daarvoor moeten we terug naar de antieke Grieken. 

Gottfried Franz (1846-1905), illustratie bij de avonturen van Baron von Münchhausen (Wikimedia Commons).

Het altaar van de gierengod 

Het verhaal wil dat er ooit in de omgeving van de Griekse stad Efese een altaar was, gewijd aan Apollo als god van de gieren. Vanwaar die gieren? De verklaring is te vinden in de Vertellingen van Konon, een verzameling sagen en legenden van rond het jaar nul die we alleen kennen uit een samenvatting van de negende-eeuwse geleerde Fotios. Het 35e verhaal gaat over twee herders die in de buurt van Efese een zwerm bijen volgen naar een diepe grot.

Op zoek naar honing daalt een van hen in een mand aan een touw af in de grot, terwijl de ander hem zekert. Beneden aangekomen vindt de herder behalve honing een schat aan goud, genoeg voor wel drie manden vol. Als het tijd is om zelf weer op te stijgen, wordt hij plotseling bevangen door wantrouwen jegens de ander en legt hij een rotsblok in de mand. Zijn wantrouwen was terecht: de ander trekt de mand omhoog, maar laat dan het touw los. In de overtuiging dat de man in de grot te pletter is gevallen, waant hij zich de onbetwiste eigenaar van de goudschat.

De man in de grot wanhoopt, maar in een droom verschijnt de god Apollo aan hem en raadt hem aan zijn lichaam met een scherpe steen te verwonden en stil te blijven liggen. De geur van bloed trekt gieren aan, die hun klauwen in zijn haar en zijn kleren slaan, met hem de grot uit wieken en hem deponeren op de berghelling. De valse moordenaar krijgt zijn verdiende loon en de geredde man laat van het goud een altaar oprichten voor Apollo van de Gieren. 

Is deze legende uit de oudheid via vele, deels verdwenen of nog onbekende tussenschakels verbonden met het sterke verhaal dat in 1886 in Nederlandse kranten verscheen? Ik kan het niet bewijzen, maar onmogelijk is het niet. Het gegeven van de in de steek gelaten man die door gieren wordt gered is ook bekend als bouwsteen van een complexer verhaal, het sprookje over de Drie Gestolen Prinsessen (verhaaltype ATU 301). De held hiervan daalt af in een grot om drie ontvoerde prinsessen te redden en wordt net als de herder door zijn vrienden achtergelaten. 

Varianten van het verhaal zijn onder meer overgeleverd uit Scandinavië, Duitsland, Griekenland en China. Ze maken deel uit van de zee van verhalen die zich uitstrekt over vele eeuwen en werelddelen. En een van die varianten is, denk ik, op 6 maart 1886 aangespoeld in de Haagsche Courant.

Bronnen
  • Burger, P. (2017). Komkommers, zeeslangen, canards en faits divers. Nederlandse kranten (1850-1950) als sagenmedium. Volkskunde: Tijdschrift over de cultuur van het dagelijks leven 118(3), p. 291-318.
  • Hansen, W. (2002). Ariadne's Thread. A Guide to International Tales Found in Classical Literature. Ithaca en Londen: Cornell University Press, p. 352-357.
  • Hansen, W. (Ed.). (2017). The Book of Greek and Roman Folktales, Legends, and Myths. Princeton University Press, p. 98-99.
  • Jones, A. E. (1957). A Source for William Gilmore Simms's" Sharp Snaffles". The Journal of American Folklore, 70(275), 66-69.
  • Kibler, J. E. (1972). Simms' Indebtedness to Folk Tradition in'Sharp Snaffles'. The Southern Literary Journal, 55-68.
  • sluiten

    Leave a Reply

    Your email address will not be published. Required fields are marked *