« Nederlandse diender Rick stal zijn hartenkreet van Amerikaanse agente
Video’s checken: vluchtelingen rellen in 2015? Nee: Duitsers in 2011 »

De Vliegende Hollander is een volksverhaal, maar geen volks verhaal

De Vliegende Hollander is een Eftelingattractie, een opera van Wagner en een bijnaam voor voetballers (die zweefduik waarmee Van Persie scoorde tegen Spanje!). En, natuurlijk, een oeroud Nederlands volksverhaal over de goddeloze kapitein Van der Decken, die voor straf tot de Dag des Oordeels de zeven zeeën bevaart met zijn spookschip. Maar een nieuwe studie laat zien dat zijn verhaal helemaal niet zo oud, Nederlands en volks is. En dat hij veel rollen heeft gespeeld in zijn relatief korte bestaan: van slavenhaler tot boegbeeld van de KLM en mascotte van Terneuzen.

Volgens het Vliegende Hollander-museum in Terneuzen is de geschiedenis ‘een eeuwenoud zeemansverhaal dat in 1839 voor het eerst op papier werd gezet door de Engelse schrijver en marine-officier Frederick Marryat. In zijn boek The Phantom Ship beschrijft hij hoe de Terneuzense VOC-kapitein Willem van der Decken tegen de zin van zijn vrouw op Paaszondag naar de Oost uitvaart. Bij Kaap de Goede Hoop komt hij in zeer zware stormen terecht. De kapitein probeerde de landpunt te passeren, waarop de bemanning protesteerde. Ze smeekten hem om terug te keren naar de Tafelbaai. De kapitein weigerde en werd zo kwaad, dat hij de stuurman overboord gooide en riep: “God of de duivel… de Kaap vaar ik om, al moet ik varen tot het laatste oordeel.’ Voor straf raakte het schip in de macht van de duivel. De kapitein moet eeuwig blijven rondvaren op zee.’

Engels-Nederlandse rivaliteit op zee

Hier klopt weinig van, blijkt uit het onderzoek van cultuurwetenschapper Agnes Andeweg,  dat deels werd gefinancierd door de gemeente Terneuzen. Er bestaat geen snipper bewijs voor zeelieden die al in de Gouden Eeuw over het spookschip vertelden. Evenmin is het verhaal van Nederlandse origine: de oudste versie is te vinden in een Engels reisverslag uit 1795, A Voyage to New South Wales. Het gaat daarin om een Nederlands schip dat is vergaan bij Kaap de Goede Hoop, maar degene die het ziet, heeft volgens de verteller te veel Hollandse jenever gedronken.

Het verhaal wordt daarna vaker verteld door Engelse schrijvers. In sommige versies is hij een slavenhandelaar, in andere een moordenaar, en pas vanaf 1821 een godslasteraar die Vanderdecken heet.

Volgens Andeweg is het geen toeval dat Engelse schrijvers in deze tijd hun publiek plezierden met verhalen over een Nederlands spookschip. Rond 1800 was Nederland nog maar een schim van zijn vroegere maritieme roem: op zee heersten de Engelsen en het land stond onder Frans bewind. Kapitein Vanderdecken was een figuur uit het verleden.

Reclame voor de KLM, 1947-48 (Paul K, Flickr, CC BY-SA 2.0)

Nederlandse held

Pas in de loop van de negentiende eeuw scheppen Nederlandse auteurs hun versies van de Vliegende Hollander, eerst als  antiheld, die slaven en matrozen wreed behandelt, later als toonbeeld van moed, snelheid en technische vooruitgang. Vulpennen en fietsen krijgen de naam Vliegende Hollander. De KLM vereenzelvigt zich al een eeuw met de vliegende kapitein; het magazine voor frequent flyers heet nog steeds Flying Dutchman. Een schaatsenfabrikant adverteerde: ‘Vliegende Hollander schaatsen zijn lichter en sterker, starten vlugger en blijven langer scherp!’ Andeweg dook zelfs een liedje op waarin Boudewijn de Groot en Simon Vinkenoog ‘Captain Decker’ de ruimte in lanceren, een psychedelisch pareltje uit 1969 (tekst, muziek).

 

Willy de Meijer als kapitein Van der Decken, bij het beeld van de Vliegende Hollander in Terneuzen (foto Ruben Koman, 2006)

Willy de Meijer als kapitein Van der Decken, bij het beeld van de Vliegende Hollander in Terneuzen (foto Ruben Koman, 2006)

Gekaapt door Terneuzen

De connectie met Terneuzen is verzonnen door de Engelse schrijver Captain Marryat, die Willem van der Decken in1837 een huis en een gezin in Terneuzen toedichtte. Marryat, die zelf met de Britse marine in actie was geweest in Zeeuwse wateren, had groot succes met zijn boek The Phantom Ship, dat in 1838 ook in het Nederlands verscheen.

Andeweg laat zien hoe dichters, folkloristen en de Terneuzense middenstand die verhaalkiem met zorg hebben opgekweekt tot een ogenschijnlijk goed gedocumenteerde historie. Een tekenend voorbeeld daarvan is hoe een gerucht over een huis waar het spookt, uitgroeit tot een verhaal over het geboortehuis van Van der Decken, dat in de jaren tachtig officieel bevestigd wordt met een bordje van de VVV op de gevel van Havenstraat 6: hier zou Willem van der Decken ‘volgens de overleveringen’ hebben gewoond.

Bedachte traditie

De band tussen de Vliegende Hollander en Terneuzen is dus een gaaf voorbeeld van een ‘bedachte traditie‘. Maar bedacht of oeroud: voor degenen die eraan deelnemen, maakt dat niet uit. De zangers op het Terneuzense Shantyfestival De Vliegende Hollander (dit jaar van 4-6 september) zullen er niet minder enthousiast om zingen. Andeweg benadrukt in haar boek dat de Vliegende Hollander een elitaire oorsprong heeft, maar een volkssage is geworden. Ook toont ze aan dat het wel telkens de elite van dichters, kunstenaars, reclameschrijvers en gemeentebestuurders was die zijn koers bepaalde. Het is een volksverhaal, maar geen volks verhaal.

Agnes Andeweg: De Vliegende Hollander en Terneuzen. Van internationaal symbool tot lokale legende. Vlissingen: Den Boer / De Ruiter.

Meer over de Vliegende Hollander: Het schip heette Vrijdag, net als de kapitein, en voer uit op een vrijdag
Meer over bedachte tradities: Liefdesslotjes aan brug vervangen verlovingsring; 1951: Nederlandse bloemisten vinden Valentijnsdag uit

One thought on “De Vliegende Hollander is een volksverhaal, maar geen volks verhaal

  1. Overigens heeft Andeweg ook niet echt onderzoek gedaan naar de mondelinge overlevering: het is niet zo vreemd dat die er niet uitkomt, want die zit er ook niet in. Hetzelfde geldt voor het Nachleben van het verhaal onder zeelui; Reggie Naus heeft daar meer onderzoek naar gedaan. Niettemin denk ik dat de conclusie juist is: als je nu mensen op straat zou interviewen en vragen naar het verhaal, dan zou er niet veel komen. Alleen ‘De Vliegende Hollander’ is een beroemde staande uitdrukking, net als Nieuwsgierig Aagje en Sterke Jerke. Met het verlies van het verhaal, verliest hij ook gemakkelijk zijn negatieve imago, en valt hij – door Terneuzen met succes – in te zetten als icoon en volksheld.

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *