Autoriteit lokt spot uit, en voor veel Nederlanders was en is een dominee een autoriteit. Maar niet overal: op de preekstoel had de dominee het voor het zeggen, maar als hij op huisbezoek ging, waren de rollen omgedraaid. Als de nieuwe zielenherder ook nog uit een andere sociale laag komt dan zijn gemeenteleden, liggen komische misverstanden helemaal voor de hand.  Zoals in het volgende volksverhaal. Deze versie verscheen in 1913 in Het Volk, Dagblad voor de Arbeiderspartij, onder de ironische kop ‘Pastorale’. 

 
Het gebruik om met het hele gezin uit dezelfde pan te eten was meer iets van de negentiende eeuw, maar leefde nog jarenlang voort in verhalen zoals deze, aldus de Friese verhalenonderzoeker Jurjen van de Kooi. Hij hoorde deze verhalen over dominees op huisbezoek in de jaren zeventig nog vertellen; de oudste versie in zijn verzameling stamt uit 1826. Een van de vertellers is Klazien Rotstein-Van den Brink, die in de jaren tachtig en negentig nationale bekendheid verwierf als kruidenvrouw, schrijfster en orakel Klazien uit Zalk.

Kloeten in de bri’j

In het verhaal van Klazien is de kluit in de pap bedoeld om de dominee af te schrikken. Die is zo’n vrek dat hij geld uitspaart door voortdurend tegen etenstijd bij zijn gemeenteleden aan te kloppen. Vooral bij een adres waar hij kan rekenen op heerlijke pap – bri’j in dialect. Totdat de boer aan zijn vrouw vraagt om met opzet pap te koken met klonten erin: 

Now, kloeten in de bri’j.  Die vrouwe ad andes altied zokke lekkere pap, die kon goed pap koken, want anders ad die domneer d’r natuurlijk ok niet geregeld gaon eten. IJ ad een betien an ’t reuren ewes, en een betien an kauwen ewes, en die boer die ad det wel ezien, die ad d’r zo’n schik van ad. Toe ad de domneer weer zitten kauwen op zo’n bri’jkloete, toe ad die boer ezeg: ‘Oh, det hindert niks domneer, spiej mar uut, gooi mar in de schale. Die eb ik ok al in de mond ad.’

Toe was ’t metiene over, toe kwamp e nooit weer.

Domineesklontje

Het stereotype van de gulzige dominee die zich de beste hapjes wil toe-eigenen, spreekt ook uit verhalen over het domineesklompje of –klontje. Dat was geen klont in de pap, maar het grootste klontje kandij uit de suikerpot. Het lag al klaar voor als de dominee op de koffie kwam – of werd ongevraagd door hem gepakt.

Dominees zelf zagen ook wel tegen dat koffiedrinken op. Maar ze moesten wel: ‘Koffiedrinken is ook evangeliseren’, vertelde dominee Straatsma uit  Zandvoort in 1925. ‘Hoe kritieker het kopje er uit ziet en de koffiekan, met des te meer beslistheid moet de dominee de tractatie aannemen. Kopjes met zwarte duimen, met een lichte griezel leeggedronken, hebben meer dan eens meegeholpen om het ijs te breken en ik geloof dat de Heer, bij zo’n extra-gelegenbeid, de bacillen vooraf wel onschadelijk maakt…’

Over vieze koffiekopjes bestaat een variant van het papklontenverhaal. Dominee krijgt een groezelig kopje aangeboden en drinkt de koffie over het oor, veronderstellend dat de eerdere gebruikers dat niet hebben gedaan. ‘Zo doet mijn oude vader het ook altijd, dominee.’

De dominee, de dokter, de notaris

Deze verhalen gaan altijd over dominees, behalve in deze versie over een andere autoriteit – een arts. Hij werd me in 1996 verteld in een brief van een lezer, de heer H.F.R. Schöyer uit Zoetermeer:

 
Dat het in deze versie om een arts gaat, is geen toeval. Dat was een vergelijkbare autoriteit, die net als de dominee bij zijn huisbezoeken een cultuurschok kon ondergaan. ‘De dominee, de dokter, de notaris, / Drievuldig beeld van al wat wijs en waar is’, dichtte Jan Greshoff in 1930. Laat het me weten als u soortgelijke verhalen kent over notarissen of andere notabelen.