« Middeleeuwse wreedheid: ‘Je hebt net je eigen zoon opgegeten’
De hond in de pot »

De duivel gaat uit stelen: een viraal nieuwsverhaal uit de 19e eeuw

In een afgelegen boerderij op het Duitse platteland krijgt een pas bevallen vrouw bezoek van de duivel. Bokkenhorens, zwarte vacht, een staart: geen vergissing mogelijk. Satan dreigt haar baby mee te sleuren naar de hel als ze hem niet al haar geld geeft. Hoe weet hij van dat geld? Dat had ze toch alleen aan de vroedvrouw verteld? In de negentiende eeuw ging deze gebeurtenis als nieuwsbericht een paar keer de wereld rond: een viraal verhaal van onze voorouders.

Broodjes aap die wereldwijd worden verkocht als nieuws: ze bestonden al lang voor het tijdperk van clickbait en copy/paste-journalistiek. Viral Texts, een project van Northeastern University (Boston) dat in 2013 van start ging, zoekt automatisch in negentiende-eeuwse Amerikaanse kranten naar ‘besmettelijke’ berichten. (Update 19/3/16: zie ook deze interactieve kaart.) Een van de uitkomsten is dat genres die nu populair zijn op Facebook en Buzzfeed, zoals ogenschijnlijk persoonlijke ontboezemingen, sentimentele verhalen uit onbetrouwbare bron en lijstjes met tips en opmerkelijke feiten, dat ook al waren in de negentiende eeuw.

De miljoenen krantenpagina’s in internationale databases – het Nederlandse Delpher biedt er zo’n negen miljoen aan, vanaf 1618 – vormen een oceaan van verhalen. De onderzoekers van Viral Texts vissen in Amerikaanse kranten met een digitaal sleepnet: ze zoeken automatisch naar combinaties van vijf woorden die vaker voorkomen. Het kan ook simpeler. Ik gooi mijn hengeltje uit in die zee van verhalen, met een eenvoudige zoekterm als aas, zoals ‘waargebeurd verhaal’. Zo vis ik regelmatig exemplaren op waarvan ik het bestaan nog niet kende. Zoals het verhaal van de duivel die uit stelen ging.

‘Nederhangende tong en ruigharige kleedij’

Het stond op 14 februari 1843 in de Groninger Courant onder het saaie kopje ‘Duitschland en aangrenzende rijken’ (de clickbait-kop was nog niet uitgevonden):

UIT FRANKENLAND, 31 Jan. Men hoort tegenwoordig zeer menigvuldig klagen over den hoogen prijs der levensmiddelen. Aan deze betreurenswaardige omstandigheid is het misschien gedeeltelijk toe te schrijven, dat men in dezen winter meer dan gewoonlijk hoort van diefstal, inbraak en aanranding op den publieken weg. Eene zoodanig strafbare daad heeft dezer dagen onder grappige bijzonderheden plaats gehad. Men verhaalt namelijk, dat in een dorp niet ver van Bayreuth, des avonds bij afwezigheid van den heer des huizes, eene schrikwekkende gedaante, met horens op het hoofd, nederhangende tong en ruigharige kleedij, in een woonhuis is verschenen, zich voor den duivel in eigen persoon heeft uitgegeven en van de aanwezige bewoners, eene kraamvrouw en eenen grijsaard, geld heeft afgevorderd, met bedreiging, het pas geboren kind te zullen medenemen, indien men niet oogenblikkelijk al het geld uitleverde, dat zich in huis bevond. Ten einde aan de woorden kracht bij te zetten, greep satan naar den zuigeling, die in de wieg lag te slapen.

In het eerst maakte de oude man in zeer beleefde bewoordingen tegenbedenkingen aan den boozen geest; toen dit echter niet baatte stak hij eenen zwavelstok aan om met dit licht het gevorderde uit eene der bovenkamers te halen. Terwijl hij weder naar beneden kwam ging juist een gendarme voorbij, die, door de half openstaande huisdeur den ouden man met den vlammenden zwavelstok ontwarende, binnentrad en den grijsaard onzacht toesprak, wegens het overtreden der policie-verordening, die het rondloopen met zulk gevaarlijk licht verbiedt.

De oude, door het zien van eenen mensch, eenen redder, tot bewustheid terug gebragt, verhaalde nu aan dezen wat de oorzaak hiervan was. De gendarme stapte terstond de kamer binnen en sommeerde den duivel zich over te geven. Deze betoonde echter weinig lust hiertoe, maar dreigde zelfs ook hem te zullen medenemen, tot dat de militair zich gereed maakte om zijn bajonet te hulp te nemen. Nu bleek het, dat meester satan niemand anders was dan een buurman, die gepoogd had de afwezigheid van den huisvader zich ten nutte te maken, om op deze wijze eenig geld meester te worden.

Kerstkind

Op 15 februari 1843, een dag na dit bericht in de Groninger Courant, verscheen hetzelfde bericht ook in de Goessche Courant. Op 11 maart volgde het Algemeen Handelsblad. Virale nieuwsverhalen verspreidden zich minder snel over de wereld dan nu: het duurde tot april voor het verhaal Suriname bereikte en Curaçao volgde pas in augustus.

Deze berichten uit 1843 zijn, voor zover ik kon nagaan, de eerste Nederlandstalige versies van een verhaal dat toen al minstens een kwart eeuw oud was. De oudste versie die ik kon vinden stond op 28 februari 1817 in de Lemberger Zeitung. De dief in duivelsvermomming is in deze versie de echtgenoot van de vroedvrouw, die door haar werk wist dat de slachtoffers geld in huis hadden. Het voorval zou zich hebben afgespeeld in de buurt van het Noord-Duitse Dresden in plaats van bij het Beierse Bayreuth zoals in 1843.

Duitse en Oostenrijkse kranten en almanakken bleven het verhaal jarenlang afdrukken. In 1840 was de pasgeborene een kerstkind geworden. In 1851 speelde het zich af in Brünn (de Duitse naam van Brno in het huidige Tsjechië). De held is nu niet de veldwachter maar een slimme dorpspastoor. De duivel verdwijnt na zijn overval met het geld, maar op aanraden van de pastoor vertelt de bestolen vrouw aan de vroedvrouw dat hij gelukkig 50 daalders over het hoofd heeft gezien. De avond daarop verschijnt de duivel ten tweede male, begerig naar de resterende daalders. Maar nu staat de veldwachter klaar om hem in te rekenen.

Van Manchester tot Melbourne

Een Engelse vertaling van deze laatste versie haalde in 1851 de kranten van Manchester tot Melbourne. De lezers van de Sydney Morning Herald, de Manchester Guardian, de Anti-Slavery Bugle in New Lisbon (Ohio) en andere kranten konden genieten van een versie waarin de pastoor hoogstpersoonlijk de duivel in zijn kraag vat.

Hierna maakte het verhaal nog vier maal een rondje door Duits- en Nederlandstalige kranten. Het Dagblad van Zuid-Holland en ‘s-Gravenhage vond het zelfs zo onweerstaanbaar dat het eind 1864 en begin 1865 twee varianten publiceerde: een waarin het beoogde slachtoffer een man is uit een Pruisisch dorpje ‘tussen Ranicz en Jutroschin’ die 500 daalders heeft gewonnen in de loterij, en een tweede over een ‘arme pachter uit Silezië’ die 3000 franken had gewonnen.

Na 1883 verdween het verhaal over de duivel die uit stelen ging uit de krantenkolommen.

Of het waar is?

Negentiende-eeuwse kranten ogen grauw, maar ze staan vol met dit soort bloemrijke en twijfelachtige verhalen. Dachten redacteuren en lezers dat ze waar waren? Ze misten het overzicht dat wij hebben dankzij zoekmachines en databases die in luttele seconden een paar eeuwen nieuws van alle continenten kunnen doorzoeken. Redacteuren dekten zich meestal in door naar een bron te verwijzen (‘De Schwäb Merkur meldt het volgende…’), maar dachten vermoedelijk ook: een goed verhaal moet je niet kapot checken. Want twijfel was er ook: al in 1843 noteerde een medewerker van de Regensburger Zeitung tussen haakjes achter het bericht: ‘Ob’s war ist?’

Bronnen
  • Miller, G. (2013). Here's how memes went viral — in the 1800s. Wired, 11 april 2013.
  • Onion, R. (2013). Life Advice for Young Men That Went Viral in the 1850s. Slate, 4 december 2013.
  • Silverman, C. (2015). Lies, Damn Lies, and Viral Content. How News Websites Spread (and Debunk) Online Rumors, Unverfified Claims, and Misinformation. Columbia Journalism School: TOW Center for Digital Journalism.
  • Smith, D.A., Cordell, R. & Dillon, E.M. (2013). Infectious Texts: Modeling Text Reuse in Nineteenth-Century Newspapers. IEEE Workshop on Big Data and the Humanities.
  • sluiten

    Leave a Reply

    Your email address will not be published. Required fields are marked *