Een vuurwerkmaker, die de mooiste pijlen en sterren kon produceren, was eens bezig met zo’n kunststuk, toen het kruit ontplofte. De vlam sloeg in zijn ogen. Slecht nieuws, zei de dokter: ‘Uw ogen zijn voor altijd weg en ge zijt blind.’ Zo begint een verhaal op de kinderpagina’s van het Dagblad van Zuid-Holland en ‘s-Gravenhage, op 1 september 1916. De man zat niet bij de pakken neer, maar verdiende vanaf dat moment brood voor zijn gezin met muziekinstrumenten stemmen, dozen plakken en speelgoed maken. Zo hoefde hij zijn spaargeld van driehonderd rijksdaalders niet aan te spreken. Lees verder
Gered door gieren
1886: een journalist van The Sun in Columbus (Georgia) gaat op vossenjacht en stort met paard en al in een oude put van meer dan negen meter diep. Het paard is op slag dood, de journalist is ongedeerd. Wat nu? De wanden bieden geen houvast en de nacht valt. De volgende ochtend begint het paard al te stinken. Gieren zweven boven de put en dalen neer op het paard. Dat brengt onze verslaggever op een idee: hij grijpt de poten van zo veel mogelijk gieren vast, schreeuwt ‘ksss, ksss!’ en laat zich omhoog tillen. Als hij de put uit is, laat hij de vogels een voor een los, totdat hij weer veilig op de grond staat. Lees verder
Misleiding in honderdvoud
Sinds de verkiezing van Trump in 2016 staan ‘nepnieuws’ en andere vormen van misleiding sterk in de belangstelling. Om de Nederlandse burger te beschermen tegen heimelijke beïnvloeding werden commissies ingesteld en regels aangepast, niet alleen in Nederland, maar ook op Europees niveau. Er verscheen een hausse aan ambtelijke rapporten en wetenschappelijke studies, over bots, trollen, hacks, filterbubbels en microtargeting. Het is meer dan één mens kan overzien, hoewel Peter Klerks een dappere poging doet. Lees verder
Dodelijke desinformatie: Pavel Krushevan en de Protocollen van Zion
Haat zaaien met verzonnen nieuws is geen recente uitvinding: maak kennis met Pavel Krushevan, de Russische uitgever en politicus die in 1903 zijn stadgenoten ophitste tegen hun joodse buren. Volgens zijn krant hadden joden een christelijke jongen doodgestoken om zijn bloed te verwerken in matzes. In de lynchpartij die volgde, werden 49 joden afgeslacht. Krushevan publiceerde ook als eerste De Protocollen van de Wijzen van Zion, de joodse plannen voor wereldoverheersing, hoewel hij wist dat dit een vervalsing was. Zijn thema’s en zijn cynisme zijn ook zichtbaar in politieke propaganda van nu. Lees verder
Dankbaar voor leven lang gratis adem
‘Een 93-jarige man, die herstelde van het ziekenhuis in Italië en werd ontslagen, begon te huilen. Hem werd gevraagd om het industriële beademingsapparaat te betalen. De dokter raadde aan om niet te huilen vanwege de rekening. De oude man zei: “Ik huil niet vanwege het geld dat ik moet betalen, ik heb de middelen om dit alles te betalen. Het is triest dat ik al 93 jaar adem van Gods lucht en ik heb er nooit voor betaald. Ik betaal echter 500 € per dag voor een beademingsapparaat. Weet je hoeveel ik God verschuldigd ben? Ik heb God niet eens één keer bedankt.”‘ Lees verder
‘Welkom bij de HIV-club’: verhaal over naaldprik steekt weer de kop op
Het oude broodjeaapverhaal over mensen die bij het stappen opzettelijk worden geprikt met besmette naalden dook de afgelopen week op in Nijmegen en andere Nederlandse steden. Ze zouden een briefje krijgen met de woorden: ‘Welcome bij de HIV family.’ Onzin, volgens politie en GGD. Op Twitter worden er al grappen over gemaakt: ‘ik voelde ineens een prik maar ik dacht er niks van dus opeens zit er een briefje in mn brievenbus met ‘welkom bij de grootste familie van NL’ dus ik ga naar de dokter voor bloedtest bleek volgende dag dat ik lid van de TROS was’. Lees verder
Spook uit horrorfilm The Ring laat Italianen schrikken
Mensen die zich verkleden als Samara, het spook uit de horrorfilm The Ring (witte jurk, lang donker haar dat voor haar gezicht hangt), maken sinds een paar dagen Italië onveilig. Op Sicilië en in de omgeving van Napels veroorzaakten de spoken opstootjes. Sommige Samara’s kregen klappen en moesten door de politie worden ontzet. #Samara spookt ook rond op sociale media. De Italiaanse nazomerhype is nieuws, maar niet nieuw: het is een gaaf voorbeeld van de ludieke folklore van nu, een viraal fenomeen dat zich ook op straat afspeelt. Lees verder
De edele wraak van een bespotte jood
Een door antisemieten getreiterde joodse marskramer neemt op een onverwachte manier wraak op zijn belagers. Opvoedkundig melodrama uit de negentiende eeuw. Een gastbijdrage van Ewoud Sanders. Lees verder
De verkeerd bezorgde brief
De vrouw van een arme joodse koopman schrijft een wanhoopsbrief aan haar echtgenoot, die voor zaken van huis is. De brief wordt verkeerd bezorgd – of eigenlijk heel goed. Een verhaal uit de duizend-en-een-nacht van de negentiende-eeuwse kranten. Gastbijdrage van Ewoud Sanders. Lees verder
Trojka hier, trojka daar: sterke verhalen over wolvengevaar
In het onsterfelijke lied ‘Dodenrit’ van Drs. P. (nummer 1184 in de Top 2000) probeert een Russisch gezin tevergeefs aan hongerige wolven te ontsnappen door het ene na het andere kind uit de slee te gooien. ‘We mogen Pjotr wel waarderen om zijn eetbaarheid / Want daardoor raken wij die troep voorlopig even kwijt.’ Het lied is uit 1974, maar het wanhopige gezin in de trojka had toen al een lange geschiedenis achter de rug in volksverhalen, in literatuur – en in krantenberichten waarin sensatie en moraal belangrijker waren dan de feiten. Lees verder
Sindala’s zwarte en witte kogels (en andere listen om een dief te vangen)
Voor mij was de sidekick van Floris, de Indiase fakir Sindala, de echte held. Floris is een stoere ridder, maar Sindala steelt de show met wetenschap, mensenkennis en een beetje magie. Zoals die keer dat hij een verrader ontmaskert op kasteel Oldenstein. Er zijn vier verdachten. Sindala houdt hen een dampende bokaal voor met vier ronde kogels: drie witte en één zwarte. Ze weten: wie de zwarte kogel pakt, is de verrader. De goden van Sindala zullen hem aanwijzen. De mannen nemen alle vier een kogel en openen dan een voor een hun hand. Lees verder
In elk handje een biljet van duizend: vondeling blijkt lot uit loterij
Een arme arbeider vindt een mandje met een baby en neemt de vondeling mee naar huis, terwijl hij al acht kinderen heeft. Maar dan ontdekt hij in het mandje een kapitaal aan bankbiljetten. En een briefje: het geld is voor degene die de baby in huis neemt. Van de achttiende tot in de twintigste eeuw stonden zulke verhalen in allerlei versies in de krant onder koppen als ‘Een schatrijke vondeling’. Zo vaak dat journalisten ze zelf gingen wantrouwen: ‘Nog steeds doet de legende de ronde dat er ontelbare malen vondelingen zijn gevonden, die aan hun vinders fortuin brachten.’ Lees verder
Leidse studenten strooiden hete munten voor het volk
Om het Leidse plebs te treiteren, strooiden corpsstudenten vanaf het balkon van sociëteit Minerva met muntjes. Wie ze van straat raapte, brandde zijn vingers, want de studenten hadden ze eerst gloeiend heet gemaakt in een koekenpan. Zo waren de verhoudingen tussen studenten en stadsbevolking vroeger, hoorde ik toen ik zelf – nu bijna veertig jaar geleden – in Leiden ging studeren. Deden studenten dat echt of is het een Leids broodje aap? Samen met de Leidse historicus Bart van der Steen zocht ik het uit. Lees verder
Deense koning droeg de jodenster
Het is een verhaal dat ik jarenlang graag heb geloofd. Mijn vader vertelde het me ooit: toen de Duitsers de joden in Denemarken dwongen een jodenster te dragen, speldde de Deense koning zichzelf óók een ster op. Hij droeg hem uit protest bij zijn dagelijkse rijtoer te paard door Kopenhagen en veel Denen volgden zijn voorbeeld. Jammer genoeg is dit feelgood-verhaal niet waar. Er zit een kern van waarheid in, maar om die kern hebben spin-doctors in de oorlog een propagandaverhaal gesponnen dat voortleeft tot op de dag van vandaag. Lees verder
Zeeslangen en komkommers: woorden voor nepnieuws rond 1900
Sinds de verkiezing van Trump is nepnieuws een hype. Maar nieuw is het niet: ook honderd jaar geleden drukten kranten zo nu en dan compleet verzonnen nieuwsberichten af. Alleen heetten ze toen anders: zeeslangen en komkommers. Oorzaak: knip-en-plakjournalistiek. Maar Nederlandse journalisten wezen als hoofdverantwoordelijken voor de verspreiding van verzinsels liever buitenlandse collega’s aan. Vooral Amerikaanse. “Men weet, in Amerika doet men alles op groote schaal, ook het liegen.” Lees verder